Bir Solukta Boğazınızda Yumruyla Okuyacağınız Atatürk’ün Son 100 Günü

1 Temmuz günü evvel Dr. Eppinger İstanbul’a geldi ve başka meslektaşını beklemeden çabucak Atatürk’ü muayene etti. Birinci yansısı, makus bir Fransızca’yla “Un cas triste (Güç bir vaka)” demek oldu. 

Almanya’dan davet edilen Prof. Bergmann, Avusturyalı meslektaşından bir gün sonra geldi ve o da, hastayı muayeneyle işe koyuldu.

Sonunda Türk ve yabancı tabipler bir ortada toplanıp, son bir rapor yazmaya koyuldular. Adeta her baştan bir ses çıkıyordu. Hekimler o günkü raporda “Atatürk’te bir siroz vardır” ifadesini birinci sefer bu netlikte yazdılar. Raporun sonundaki söz ise motamot şöyleydi:“Sonuç, önemli ve vahimdir.”

O gece Atatürk’ün Yaveri Salih Bozok, bir mektupla, bu sırrı, Ankara’ya İsmet Paşa’ya duyurdu:

“Aziz ve Sayın Büyüğüm İnönü,

Ben bu mektubu sonuna kadar yazmaya, siz de okumaya bilmem muvaffak olabilecek miyiz? Parmaklarım kırık, gözlerim kör olsaydı da ben size bu türlü acı bir mektup yazmaya muktedir olmasaydım. Ancak vatan aşkı, millet ve memleket sevgisi ile işittiklerimi, gördüklerimi acı ve feci de olsa size bildirmeyi bir görev, bir borç bildim ve bu mektubu yazmak mecburiyetini hissettim.

Sevgili Paşam,

Büyük kurtarıcımız Atatürk’ümüz dün, ecnebi profesörlerin de bulunduğu bir sıhhî heyet tarafından muayene edildi. Konsültasyon sonucunda icap edenler yapıldı. Ama bu konsültasyonda bulunan birtakım hekim arkadaşlar tarafından bana mahrem olarak söylenenlere ve benim de görüp anladığıma nazaran Atatürk’ümüzün bugünkü sıhhî vaziyeti korkulacak kadar vahimdir. Kalbim parçalanarak size bu elim haberi vermek mecburiyetinde kaldığım için ayrıyeten acı duymaktayım. Artık buna nazaran ne yapmak ve nasıl bir önlem almak lazımdır, bilemem. Ankara’da bulunduğunuz için buradaki vaziyetten sizi, memleket ve milletimin büyüğü, değerli İnönü’müzü haberdar etmekle vicdanî görevimi yapmak istedim.

Gözyaşlarımla ve derin hürmetlerimle ellerinizden öperim.”

Bozok, bu mektubu oğlu Güzel’le Ankara’ya gönderdi.

İsmet Paşa, mektubu okuduktan sonra şu yanıtı yazdı:

“Kardeşim Salih,

Mektubunuzu büyük teessürle okudum. Dayanılmaz bir surette yüreğim bir daha sızladı. Acılı hislerimi nasıl tabir edeceğimi bilemiyorum. Vefalı, vatanperver kalbinizin elemlerini anlıyorum. Elimden geldiği kadar vaziyeti takip ettim. Hastalığın önemli olduğu görülüyor. Ben, kuvvetli ümidimi koruma ediyorum. Hastalığın tevakkuf haline geçmesi ve bedenin kuvvetlenmesi ihtimali hep vardır. Son alınan sıhhî önlemlerin de canımızdan sevgili hastamızın afiyeti için yeni bir ümit şulesi olduğuna inanıyorum.

Kardeşim Bozok,

Sevgili Atatürk’ü gördükçe, onun ümidinin sarsılmamasına ve mümkün olduğu kadar sevinçli kalmasına çalışmalıyız. Tekrar en büyük sıhhî güzellik, onun maddî ve manevî kuvvetinden gelecektir. Beni haberdar etmek lütfunuza çok minnettarım Bozok. Teessürlü, ümitli olarak ve candan dua ederek takip ediyorum. Bergmann (Alman doktor) deneyimli, şöhretli bir doktorimiş. Bu hastalığın seyrinde ansızın güzellik, tevakkuf devresi husule geldiği vakimiş. Bu ihtimaller, çok ümit bağladığımız ışıklardır.

Atatürk’ü gördüğün vakit, yormayarak, benim tarafımdan ellerini, yüzünü hasretle öper misin? Mektuplarını hep beklerim. Gözlerim yaşlı olarak, muhabbetle gözlerinden tekrar tekrar öperim sevgili kardeşim.”

Salih Bozok neden durumu ivedilikle İnönü’ye haber vermişti? “Ne önlem alınır, bilemem” derken olası bir iktidar boşluğunu mu kastediyordu?

Bu soruları yanıtlayabilmek için o günlerde Atatürk’ün Ankara ve İstanbul’daki arkadaşları ortasında alttan alta süren bir iktidar çabasının filizlendiğini kabul etmek gerekir.

Ağustos ayı boyunca Atatürk’ün hastalığı ilerlemesini sürdürmüş, eylül ayı başında ise karnındaki suyun şırıngayla alınması artık zarurî hale gelmişti. Biriken suyun ölçüsü 10-12 litreyi bulmuştu. Bu yüzden Atatürk’ün nefesi daralıyor, problemi dayanılmaz bir hal alıyordu. Tabipleri, Fissenger’nin üçüncü sefer çağrılmasını ve onun huzurunda şırıngayla karından su alınmasını kararlaştırdılar.

Karındaki suyun çıkarılması için yataktaki pozisyonunu biraz değiştirmek, bedeni sola döndürmek gerekecekti. Bu sayede alınacak su, karnın en altında toplanacak ve dışarı alınması kolaylaşmış olacaktı. Sonra da karın duvarı özel bir iğneyle delinecek ve içerideki su şırıngayla çıkarılacaktı. 

Operasyonu yapacak olan Mim Kemal Öke, “Atam, siz müsterih olunuz. Bu, daha evvelki ameliyatlarınızdan da basittir” dedi.

Atatürk düşündü ve uzun vakittir yapmayı düşündüğü bir iş için vaktin geldiğine hükmetti. Genel Sekreteri Hasan İstek Soyak’ı çağırttı. “Bu yolda konuşmak, benim için de, senin için de ağır bir şey, fakat öteki dermanımız yoktur. Konuşmaya mecburuz çocuk… Hani seninle orta sıra bir işimizden bahsederdik; hatta bunun için bir de özel kanun çıkarılmıştı. Su vasiyetname sorunu… Bugün yarın o işi bitirmeliyiz. Ne olur ne olmaz. İhtiyatlı olalım. Mal olarak nemiz varsa derhal bir listesini yap, bana getir.”

Hasan İstek sarsıldı. Lakin bu, Atatürk’ün buyruğuydu. Ofisine inip, kayıtları dökmeye başladı. Ata’nın tüm malvarlığının bir listesini yaptı. İş Bankası’nda 1,5 milyon liraya yakın parası, pay senetleri ve gayrimenkulleri vardı. Listeyi yanına alıp yine üst çıktı.

Hasan İstek Soyak (genel sekreteri): “Atatürk listeyi aldı, tetkik etti. ‘Bunları ikiye ayıracağız’ dedi, ‘Bir kısmı hayatta bulunduğumuz surece üzerimizde kalması lazım gelenlerdir: para, pay senetleri, Çankaya’da köşkle eşyaları üzere… Yapacağımız vesikaya işte bunları koyacağız; başkalarını, yani Çankaya’dan diğer yerdeki konutları ve emlaki, Ankara’ya avdet eder etmez, mahallî belediyelerine yahut öteki kurumlara verir, muamelesini de yaptırırız’.”

Atatürk, sahip olduğu bütün para ve pay senetleri ile Çankaya’daki menkul ve gayrimenkullerini Cumhuriyet Halk Partisi’ne devretme kararındaydı. Ancak kimi koşullan vardı.

Atatürk bu genel çerçeveyi çizdikten sonra detaylara geçti. Soyak da bu detaylara nazaran bir hukukçunun yardımıyla bir taslak metin hazırladı.

Ertesi sabah odanın kapılarını kapatıp, taslağın detayları üzerinde çalışmaya başladılar. İş Bankası’ndaki para ve pay senetleri tekrar İş Bankası tarafından gelirlendirilecekti. Atatürk, “Çünkü” dedi, “İş Bankası Celal (Bayar) Bey’in nezareti altında çok düzgün çalıştı ve başarılı sonuçlar aldı.”

Sonra kız kardeşi ve manevî kızlarına ilişkin unsurlara geçti. Makbule, Afet, Sabiha, Dava, Rukiye ve Nebile, mirastan hisse alacaklardı.

Hasan İstek Soyak (genel sekreteri) : “Ben, yatağın sağ yanında ayakta duruyor, kendisini fevkalade bir heyecan ve teessür içinde seyrediyordum. Çok sakindi. Ortada bir, yazdıklarına da göz atıyordum. Hem yazıyor, hem de kimi sözleri değiştiriyor, cümleleri, manalarına hiç halel getirmeden kısaltıyor, sadeleştiriyordu. Eşsiz muhakeme ve zarafeti burada da kendini göstermişti. Çok ince düşünüyordu. Mesela bir hususta, kendisine aylık bağlanmasını vasiyet ettiği hanımlardan beşinin soyadları yazılıydı; yalnız Bayan Afet’in soyadı yoktu; o, ailesinin soyadını kullanmıyordu. Şimdi diğer bir isim da almamıştı; bunu görünce oburlarının de soyadlarını yazmadı. Yeniden tıpkı hususta ‘Vefatlarına kadar’ ibaresi vardı; bunun yerine, ‘yaşadıkları müddetçe’ kaydını koydu; ona nazaran yaşamak temeldi. Bir vasiyetnamede dahi olsa, bir insanın vefatından bahsetmeyi nezakete uygun bulmuyordu. Dakikalar geçtikçe heyecanım artıyordu. Bu tarihî hadisenin tek şahidi olmak fikri beni sarsıyordu.”

Vasiyette, banka gelirlerinden bir kısmının Türk Tarih ve Türk Lisan kurumları ortasında bölüştürülmesi de isteniyordu.

Ve nihayet vasiyetin 5. hususu İnönü’yle, daha doğrusu İnönü’nün çocuklarıyla ilgiliydi. Atatürk, İnönü’nün çocuklarına yüksek tahsilleri için yardım yapmak istiyordu. Soyak’a “Kendisine (İsmet İnönü’ye) bir hal olursa kardeşi (Hasan İstek Temelli) çocuklarına bakmaz” dedi.

Bu unsur, Atatürk’ün bir ‘eski dost’a sıcak bir jestiydi tahminen. Mustafa Kemal, onca yıllık silah arkadaşına, iki satırlık bir ileti yolluyordu. “İnce ve manalı bir bildiri…”

Ama o günlerde bu husus üzerine ağır spekülasyonlar yapıldı. “Yakın etrafının Atatürk’e İnönü’nün ölmüş, hatta öldürülmüş olduğunu söyledikleri, Ata’nın da bunun hüznüyle vasiyetine bu türlü bir husus koyduğu” söylendi. Bu söylenti İstanbul veAnkara’yı karştırdı. Bir sır kalması istenen vasiyet böylelikle birden gündemin baş hususu haline geliverdi.

Ata’nın 6 unsurdan olusan vasiyeti motamot söyleydi:

“Dolmabahçe 5 Eylül 1938, Pazartesi

Malik olduğum bütün nukut ve pay senetleri ile Çankaya’daki menkul ve gayrimenkul emvalimi Halk Partisi’ne 
aşağıdaki kurallarla terk ve vasiyet ediyorum:

1-
Nukut ve pay senetleri, şimdiki İş Bankası tarafından nemalandırılacaktır

2- Her yılki nemadan bana nispetten onuru mahfuz kald
ıkça, yaşadıkları surece, Makbule’ye ayda 1.000, Afet’e 
800, Sabiha Gökçen’e 600, Mefkure’ye 200 lira ve Rukiye ile Nebile’ye ş
imdiki 100’er lira verilecektir.+

3- Sabiha Gökçen’e bir mesken de alınabilecek para verilecektir.

4- Makbule’nin yasadığı surece Çankaya’da oturduğu ev
de emirlerinde kalacaktır.

5- İsmet İnönü’nün çocuklarına yüksek tahsillerini ikmal 
için muhtaç oldukları yardım yapılacaktır.

6- Her sene nemadan mütebaki ölçü, yarı yarıya Türk Tar
ih ve Lisan kurumlarına tahsis edilecektir.”

Atatürk, vasiyetini bitirdikten sonra bir zarfa koydu, zarfın ağzını kapadı ve başucundaki komodinin çekmecesine yerleştirdi.

Ertesi gün yataktan kalktı, tıras oldu, yıkandı. İpek pijamasının üzerine kırmızı ropdösambr giydi, boynuna vişne renginde bir eşarp bağladı ve denize bakan pencerelerin önündeki şezlonga kuruldu.

Genel Sekreteri Soyak noteri getirince, vasiyetinin bulunduğu zarfı ona uzattı ve “Bu, benim vasiyetimdir” dedi.

“İcap ettiği vakit lütfen yasal muamelesini yaparsınız.” İşte son misyonunu de tamamlamıştı.

Vasiyet işi bittikten sonra Hasan Rıza’yla konuşurlarken bahis, asıl siyasî mirasın nasıl paylaştırılacağı meselesine geldi. O denli ya Ata’nın “siyasî miras“ı neydi? Tahtını boşaltırsa bu türlü bir karizmanın yerini kim, nasıl doldurabilirdi?

Daha doğrusu, doldurabilir miydi?

Hasan Rıza’nın aktardığına nazaran Atatürk bu soruya motamot su karşılığı verdi: “Elbette bunda kelam ve intihap hakkı yalnızca milletin ve onun mümessili olan Türkiye Büyük Millet Meclis’inindir; yalnız ben bu problemdeki mütalaamı söz edeceğim. Evvela akla İsmet Paşa gelir. Evet! O, memlekete büyük hizmetler ifa etmiştir. Lakin nedense umumun sempatisini kazanamadığı görülüyor; bu yüzden durumu pek de cazip olmasa gerek. Bir de Mareşal Fevzi Çakmak var. O, hem memlekete büyük metler etmiş, hem de herkesle yeterli geçinmiş, selahiyet sahiplerinin mütalaalarına ebediyen değer vermiştir. Kimse ile münazaa halinde değildir. Bu prestijle bence devlet başkanlığı için en münasip arkadaş odur. Filhakika kendisi ordu işleriyle uğraşmaktan çok hazzeder, tahminen ordudan ayrılmak istemez. Ancak cumhurreisliğinde, tıpkı vakitte başkomutanlık mevkiinde de olacağı için bu meşguliyetine devam imkânı hep mevcut demektir. Binaenaleyh, yasal bir yol bulup kendisi namzet gösterilir ve seçilirse çok yeterli olur zannederim.”

7 Eylül günü Hekim Fissenger, üçüncü kez İstanbul’a geldi ve Dolmabahçe Sarayı’nda Atatürk’ü muayene etti. Ancak durumunu hiç beğenmedi, “Aziz hastamı daha âlâ bulacağımı varsayım ederek çok sevinçli gelmiştim” dedi.

Artık Atatürk ıstıraba dayanamaz hale gelmişti. Karında toplanan suyun derhal alınmasını istiyordu. O güne kadar bu süreci mümkün olduğunca geciktirmeye çalışan hekimleri sonunda boyun eğdiler.

“Ponksiyon”, yani karından su çekme süreci çabucak sonraki gün Dr. Mim Kemal Öke tarafından yapıldı. Dr. Fissenger ile Dr. Neset Ömer İrdelp de operasyon sırasında nezaret ettiler. Sonralan, Dr. İrdelp, Mim Kemal Öke’nin o gün “Bu müdahaleyi uygun olmayan şartlarda yaptık” dediğini aktaracak ve onu sorumluluktan kaçmakla suçlayacaktı. Fissenger’nin de Öke için “İsleri güçleştiriyor” şeklindeki kelamlarını aktaracaktı.

Bu tartışmalar ortasında karından tam 12 litre kadar su çekildi. Çıkan suyun neredeyse bir tenekeyi dolduracak kadar olması herkesi şaşkına çevirmişti. Lakin Atatürk rahatlamış, günlerdir birinci defa derin bir “ohh” çekmişti.

Kılıç Ali, anılarında o ponksiyondan sonra yanma girdiğinde Atatürk’ü bir anda çok çökmüş bulduğunu nakleder:

Kılıç Ali (silah arkadaşı):“Adeta aniden zayıflamıstı. İki kolunu basının altına alarak arkaüstü yatıyordu. Karnını büyük bir sargıyla sarmışlardı. Odadan içeri girer girmez yanma koştum: ‘Geçmiş olsun Paşam’ diyerek başının altına aldığı kollarının pazusunu öptüm. Bana, hekimlerin duyamayacağı kadar yavaş bir sesle; ‘Çıkan suyu gördün mü’ dedi. ‘Bu kadar bir su kabı insanın karnı üzerine konsa nasıl tahammül eder? Bak ben ne haldeyim, nasıl tahammül etmişim? ‘‘Geçmiş olsun Paşam, bunların hepsi geçecek’ dedim ve gözyaşlarımı kendisine göstermeden ve teessürümü hissettirmemek için bir fırsat bularak tabiplerin gerisinden sıyrılıp çabucak odadan dışarı çıktım.”

O geceden itibaren hekimler, Atatürk’ün mutlak bir istirahate muhtaçlık duyduğunu belirterek ziyaretleri yasakladılar. Çok zarurî haller dışında hastanın yanına kimse alınmayacak, Cet fazla konuşturulmayacak, sonlu ziyaretler de çok kısa tutulacaktı.

Bu tavsiyelere harfiyen uyulması için de en yakınındaki 5 kişi o geceden itibaren yan odada nöbet tutmaya başladılar. Yaverleri Salih Bozok ve Celal Öner, Kılıç Ali, Muhafız Kumandanı İsmail Hakkı Tekçe ve Genel Sekreteri Hasan İstek Soyak artık gece gündüz sırayla nöbette olacaklardı.

Onun başucundaki bu “son nöbet”, 10 Kasım’a dek aralıksız sürecekti.

Salih Bozok (yaveri)

“Yapılan ponksiyon nispeten rahatlık vermekle birlikte ahvali umumiyelerinde derhal dermansızlık husule getirdi. O büyük adam yatak içinde güya saatten saate küçülür üzere bir hal almıştı. Günler geçtikçe adeta bir deri bir kemik kalmakta idi. Lakin o halde bile yeniden muntazaman tıraş oluyor, muntazaman sabah gazetelerini takip ediyor ve devlet işlerini görüyor, kararnameleri imzalıyorlardı.

Istırabına, dermansızlığına karşın gramofon muntazaman çalmıyor, radyo dinleniyor, hüzünlerini hissettirmemek için yanma her girdiğimiz vakit eski sevincini göstermeye ve latife yapmaya çalışıyordu. 

Geceleri uykusu kaçtığı vakit zile basar, hademesine; ‘Beylerden nöbette kim var’ diye sorar, hangimiz varsak yanına çağırır, uykusu gelinceye kadar şuradan buradan konuşur ve konuştururdu. Uykusu geldiğini hissettiğimiz vakit usulcacık kalkar ve nöbet odasına çekilirdik.

Yine bu türlü bir gün beni yanına çağırmıştı. Garip hayalden dolayı uyandığını söyledi ve gördüğü rüyayı bana şöyle anlattı;

Büyük bir otelin salonunda Atatürk oturuyormuş. Ben de yanında imişim. Salonun köşesinde bir bilardo masası varmış. Masanın başında ardı kendisine dönük olan bir zat oturuyormuş. Tam bu sırada odanın kapısı açılmış ve iri yarı 30 kadar adam içeri girmişler.

Bunlardan biri, eline bilardo masasından bir ıstaka alarak masanın önünde oturan, Atatürk’ün teşhis edemediği zatın omzuna bütün kuvvetiyle indirmeye başlamış. Omzu vurulan zat ayağa kalkarak, kendini müdafaa etmekte ve ‘Bana niçin vuruyorsun’ diye hiddetle haykırmakta iken ben bu meçhul mütecavize karşı ne yapmak lazım geleceğini Atatürk’ten göz ucu ile sormuşum. Atatürk ise ‘Sakın kıpırdama’ manasına gelen bir işaretle sükût ve sükûna davet etmiş. Bu sırada eli ıstakalı adam, bize hakikat yaklaşarak karşımızda tehditkâr bir vaziyet almış. Bu sefer ben tekrar müdahale etmek istemişim. Ve birebir sessiz işaretle ‘Ne yapalım’ diye sormuşum. Atatürk, bana tekrar ‘sus’ işareti verdikten sonra o azılı herife dönerek 

‘Sen kimsin, ne istiyorsun’ diye sormuş. Ama adam bu suale karşılık vereceği yerde, cebinden bir tabanca çıkararak iki kurşun sıkmış, biri Atatürk’e, öteki bana. Sonra bu adam bize, ‘Kalkın dans edelim’ buyruğunu vermiş. İkimiz de kalkıp onun huzurunda dans etmişiz.

Bu karışık düş Atatürk’ün tekrar buhranlı bir gece geçirdiğine delalet ediyordu. Kendisine:

‘Bu bir şey değil’ dedim, ‘Ben daha müthiş düşler görmüşümdür. Hele bir adedini hiç unutmam. Müsaade ederseniz anlatayım.’

‘Anlat bakalım.’

‘Efendim, beni bir gece düşümde dehşetli bir öküz kovalamıştı. Alabildiğine kaçıyordum. Ama öküz bana gittikçe yaklaştı. Biraz sonra da bir yarın tabanına yaklaştırarak boynuzları ile tartaklamaya basladı. Bir yandan haykırıyordun!, bir yandan da yatağımı kirletmiştim.

Ben daha hayalimi bitirmeden Atatürk gülmeye başladı. Bu, onun son gülüşü idi. O günden sonra tebessüm ettiğini bile görmek kısmet olmadı.”

18 Eylül günü Dolmabahçe Sarayı’na Bayar geldi. Koltuğunun altında 4 yıllık yeni ekonomik plan evrakı vardı.

Atatürk’e sunmak istiyordu. Hekimler endişelendiler. Lakin Atatürk sunusu dinlemek için sabırsızlanıyordu. Zile basıp, hizmetlisini çağırdı ve yüzü Bayar’ın karşısına gelecek formda yerinin değiştirilmesini emretti.

Hiçbir ziyaretin 10 dakikayı geçmemesi konusunda tabiplerden kesin talimat almış olan Genel Sekreteri Hasan İstek Soyak, kapıda görünüp, yalvaran gözlerle bakınca onu da çağırdı, “Otur, dinle. Önemli şeyler konuşacağız” dedi.

Ve Bayar anlatmaya başladı. Denizbank’a, 28 vapur alınması için sipariş verilmişti. Bunların bir kısmı soğuk havalıydı. Kütahya’da bir elektrik santralı inşa edilecekti. Buradan elektriğin kilovat saatinin Anadolukavağı’na 35 paraya mal olacağı hesap ediliyordu. Yeniden Kütahya’da 25.000 ton sentetik benzin istihsal edecek yetenekte bir fabrika kurulması planlanıyordu. Sakarya Nehri üzerinde sulama tesisleri yapılacak ve kömür üretimi senede 5 milyon tona çıkarılacaktı.

Atatürk, Bayar’ın anlattıklarını yüzünde büyük bir memnuniyet tabiriyle dinleyip konuşmanın sonunda şunları söyledi :‘‘Elinizi çabuk tutun çocuk, genel harp gelecek yıl. Anlattıklarını yapmaya vaktimiz olmayabilir.”

Artık bir tek isteği vardı:                            

29 Ekim’de Ankara’da olmak…

Geçen yıl nasıl da coşkuyla kutlanmıştı. Gerçi o vakit da hüzünlü yüzü, yorgun vücudu dikkati çekmişti, lakin alandaki coşku ona taze kan vermişti.

Simdi, kurduğu Cumhuriyet’in 15. yılı yaklaşıyordu. Bütün dileği bu merasimlerde Ankara’da olmak, Başkentiyle son bir defa kucaklaşmaktı. Ankara da o günlerde onun için hazırlanıyordu. Stadyum merdivenlerini çıkamayacağı düşünülerek çabucak bir merdiven yaptırılmıştı. Hatta bir de özel kürsü hazırlanmış, bir yere yaslanırken, ayakta üzere görünebileceği biçimde hazırlık yapılmıştı.

Kılıç Ali (silah arkadaşı) : 

“Bir sabah erkenden Salih’le beni çağırdı. Yanındaki komodinin üzerine uzun yünlü çorap ve baldır sargısı koydurmuştu. Bunları göstererek: ‘Ankara’ya giderken hangisini giyeyim’ diye fikrimizi soruyordu. Salih, ‘Paşam’ dedi, ‘bende varis çorapları var. Onları getireyim. Onlar bacaklarınızı daha sıkı meblağ.’

Atatürk derhal Salih’in söylediği çorapları getirtip bir kenara koymuştu. O ağır günlerinde her nedense bir an evvel Ankara’ya gitmeyi çok dilek ediyordu.

Salih’le bana:

‘Bunları ayağıma çekerim, yakama da bir eşarp sararım…’

O sıralar Romanya kraliçesi trende siroz hastalığından vefat etmişti. Gazetelerde bu havadisin görülmesi doktorları da etki altında bırakmıştı. Bu sebeple hekimler, Atatürk’ün Ankara’ya nakline taraftar olmuyorlar ve bu mesuliyeti üzerlerine alamıyorlardı. Atatürk ise isyan edercesine: ‘Ankara’ya gidelim. Ne olacaksam orada olayım’ diyordu.

Doktorların mümanaatini kendisine anlatınca da:

‘Budalalar’ diye söyleniyordu. Mütemadiyen‘Ankara’da yapılacak önemli işler var’ diyordu. Ne yazık ki, yapmayı düşündüğü ne idiyse bunları yapamamış ve kendisinde bir hicran olarak kalmış, kendisiyle bir arada gitmiştir.”

Doktorlarına nazaran Ankara’ya sağ gitmesi şüpheliydi. Tren sarsıntısı çok tehlikeli olabilirdi. Sonunda değil Ankara’ya gitmek, yerinden bile kalkamayacağını anlayınca teslim oldu:

“… Bu zayıf halimle Ankara’ya gitmekte bir yarar görmüyorum. Gidersem hiç olmazsa kimsenin yardımı olmadan otomobile kadar yürüyebilmen’, arkadaşlarımla selamlaşabilmeliyim. Bunu yapamayacağımı anlıyorum” dedi. VeBayar’ı, meclisin açılış konuşmasını hazırlamakla görevlendirdi. Bu yıl Atatürk’ün nutkunu Bayar okuyacaktı.

21 Eylül günü Dr. Mim Öke Atatürk’ün karnından ikinci defa su aldı. Bu kere de 12 litre su çıktı. Bu operasyon onun için asıl öldürücü darbeydi.

Doktorları yine 4 gün kesin istirahat verdiler. Bu mühlet içinde yanına kimse alınmayacaktı. O günleri yaveri Salih Bozok’un tuttuğu günlükten okuyalım:

Salih Bozok’un günlüğünden:

Muhafız Alayı Kumandanı İsmail Hakkı Tekçe’den nöbeti teslim aldım. Saat gecenin dört buçuğu. Atatürk, yan odada sükûnetle uyuyor. Geceyarısı alınmış hararetini önümdeki cetvelden okuyorum. Harareti: 36,8. Nabız: 84.

Doktorların verdiği 4 günlük mutlak istirahat yarın bitiyor. Dört gündür arkadaşlarla münavebe suretiyle beklediğimiz nöbet de yarın nihayete erecek.

Saat tam 5. Atatürk uyuyor. Dünden beri iştahı ve sevinci yerinde. Dün akşam beni yanına çağırdı ve artık kendisini beklemeye hacet kalmadığını söyleyerek nöbet yordamının kaldırılmasını emretti. Ama tabiplerin tavsiyelerini yerine getirmiş olmak için bir akşam daha nöbet bekledik. Yarın öğlenden itibaren nöbet kalkıyor,

İnşallah ilerde buna hacet kalmayacak.

Bu sabah 7’de konutumda uykudan uyandım. Banyoda bulunduğum sırada telefon çaldı. Atatürk geceyi biraz rahatsız geçirmiş. Çabucak saraya koştum. 

Meğer dün Atatürk dört günlük mutlak istirahatten sonra Makbule, Afet ve Sabiha Gökçen’in ziyaretlerini kabul etmiş, kendileriyle uzun uzun görüşmüş, sonra da radyoda İbrahim Necmi’nin lisan hakkında verdiği konferansı dinlediği için fazlaca yorulmuş. Ve gece yarısı birden rahatsızlanmış. Hekim, nöbet yoluna yine başvurmuş. 

Nöbeti devraldım. Bu sırada Atatürk odasında uyuyordu. Salonun denize nazır penceresi önüne oturdum. Sancaklarla donatılmış kotraları, motorları seyrediyordum. Çok acı şeyler düşünüyordum ki Atatürk çağırdı. 

İçeri girdiğim vakit yatağının içinde sigara içiyordu. Beni görünce pek kesik ve zahmetle isitilen bir sesle;

‘Salih’ 
dedi, 
‘Dün akşam büyük bir kahır geçirdim. Çok üzücü idim. Kustum. Hafızam büsbütün kaybolmuştu.’

Bunları söylerken dikkatli dikkatli yüzüme bakıyordu. Gözlerini biraz daha açarak ek etti:

‘Sanırım yediğim nohutlu yemek dokundu.’

Ben kendisini teselli için tekrar ettim: ‘Evet, kesinlikle nohutlu yemek dokunmuştur. Madem ki çıkardınız, inşallah rahat edersiniz.’

Karyolanın yanındaki sandalyeyi göstererek ‘Şuraya otur’ dedi. Oturdum. Atatürk tekrar kelama basladı:

‘Şimdi yeniden düş görüyordum. Bana bir çift kundura getirmişler. Beğenemedim. Binbir’i çağırdım. Bu türlü “Binbir!” diye çağırırken odaya Rıdvan girdi. Bunun üzerine uyandım. Hayal gördüğümü anladım.’

Sonra başını sallayarak kelamına devam etti:

‘Çok dermansızım Salih, tamamen öbür bir adam oldum. Su ellerimin haline bak.’

Bana uzattığı o hoş eller artık deri ile kemikten ibaretti. Parmakları o kadar titriyordu ki, sigarayı tutamayarak yorganın üzerine düşürdü. Çabucak alıp attım. O hâlâ kesik kesik tekrar ediyordu: 

‘Ben tamamıyla öteki bir adam oldum. Hiç hafızam kalmadı. Değiştim Salih… Artık o eski adam değilim.’

O gece koma gecesiydi.

Atatürk’ü yatırdılar. Sayıklamaya başladı. Yaverleri, yakınları başucunda telaşla beklemeye başladılar. Salih Bozok, bir yandan ağlıyor, bir yandan da “Allahım ya Atatürk’ü kurtar ya benim canımı al” diye dua ediyordu.

Az sonra hekimi Neşet Ömer Beyefendi yetişti. Hastayı muayene etti. Kendisinde hazımsızlıktan kaynaklanan hafif bir zehirlenme olduğunu saptadı. İlaçlar verdi. Atatürk hafif ateşle uykuya daldı.

Ertesi sabah gözlerim açtığında başucunda Afet İnan vardı:

“Bana ne oldu? Bana bir şey oldu” dedi.

Sonra da Afet İnan’ın kulağına gizlice fısıldadı:

“Ölüm demek bu türlü olacak kızım…”

Odasında yatağının tam karşısındaki duvarda o vakit Moskova’da büyükelçi olan Zekai Apaydın’ın Rusya’dan gönderdiği bir tablo asılıydı. Tabloda kır çiçekleriyle bezeli yemyeşil bir yamaç alabildiğine uzanıyor, bu yamacı çiçek açmış meyve ağaçlan süslüyor, art planda ise heybetli, karlı dağlar görüntüyü tamamlıyordu. Tablonun ismi “Dört Mevsim”di. Atatürk, düşünceli, ateşli koma gecelerinin sabahında gözlerini açtığında bu tabloyla karşılaşır, bu tabloya bakınca memleketin 4 köşesini görebildiğini söylerdi.

Bazen, kasvetinin düzgünce arttığı anlarda bu tabloya dalıp gidiyordu. Bu türlü gecelerde savaşlar, ihtilaller, isyanlarla geçmiş ömrüne inat, alıp başını gitme hasretiyle yanıyordu. Her şeyden çekilip, engin bir ormanın sonsuzluğunda huzur bulma hayali, düşlerini süslüyordu. Bazen Rumeli yaylalarını, bazen camından görünen “karşı yaka”yı, Anadolu’yu özlüyordu. Yanma Afet İnan’ı alıp, gözlerini tabloya dikince dudaklarından su sözcükler dökülüyordu: “Gidelim Afet… Bir orman kenarına gidelim. Her şeyi bırakalım. Şöyle kolay bir konut, ocaklı bir oda… Evet… Evet… Çabucak çekip gidelim ormanlara… Hele ben bir uygun olayım da…”

Ata’nın bu dileği Eylül sonlarında o kadar arttı ki, sonunda yanındakiler tahminen de “son arzu”su olacak bu küçük isteği karşılama telaşına girdiler. Afet İnan’ın babası ormancıydı. O çocukluğunun geçtiği Sündiken ormanlarını tavsiye etti. Hekimler, İstanbul’a daha yakın bir yerin, örneğin Alemdağ’ın daha uygun olduğunu söylediler. 

Orada Sultan Abdülaziz’in biraz harapça bir av köşkü vardı. Çabucak tamir edilebilir ve Atatürk için hazırlanabilirdi. Derhal Hekim Nihat Reşat Belger bu işle görevlendirildi. Atatürk Belger’e, “Doktor” dedi, “anlaşılıyor ki ben bundan sonra biraz Yalova da, bir süre Florya da, bir süre de Ankara da bu türlü dikkatli tedavi ile yaşayacağım. Ancak sen şu Alemdağ’a bir git bak bakalım. Oranın havası suyu meşhurdur. İklim koşullan bakımından ikamete elverişli bir yer seçin. Sıhhatim için bir süre orada yaşarım.”

Belger, hastasının ömrünün bu taşınmaya yetmeyeceğim biliyordu. Fakat bunu o an söyleyemedi. Yanına Genel Sekreter Soyak’ı ve İstanbul Valisi ve Belediye Lideri Muhittin Üstündağ’ı da alarak Alemdağ’a gitti. Sultan Muhterem’in köşkü pek düzgün durumda değildi, fakat yeri şahaneydi. Etrafını çeviren çam ağaçları köşkü kuzey rüzgârlarından koruyordu. Güneş içinde pırıl pırıldı.

Akşam, yemekten sonra Atatürk, Dr. Belger’i çağırttı. Belger Ata’yı bu taşınma fikrinden nasıl vazgeçireceğini düşünüyordu ki Atatürk çabucak Alemdağ’daki köşkü sordu. Anlattılar. Haritayı getirterek köşkün yerini inceledi.

“Münasiptir” dedi. Lakin binanın bakıma muhtaç olduğunu öğrenince üzüldü. Tahminen o kadar yaşayamayacağını artık kendisi de kestirim ediyordu. Sonunda “Hele şimdilik dursun bakalım” dedi. “İlerde tekrar görüşür, bir karar veririz.”

Bir daha o husus hiç açılmadı…

Dışarı çıktıklarında Tabip Belger, kendisinden bir umut kırıntısı bekleyen Kılıç Ali ve Salih Bozok’a şunları söylüyordu:“Hastalık hızla ilerliyor. İkinci kez su almadan evvel, hayatının hiç olmazsa bir iki sene idamesine imkân bulunacağı ümidinde idik. Ama bugün, kurtulması için lakin yüzde 3 ihtimal vardır. Bu hastalıkta, Atatürk’ün öbür işlerindeki üzere talihi yardım etmemiştir. Su alalı 7 gün olduğu halde kanımda tekrar 7 kilo su toplandı. Karaciğer artık görevini yapmıyor. Zehirlenme başlamıştır. Bedenindeki yağlar büsbütün eridi. Vaziyet vahim ve ümitsizdir.”

Bu kelamları dinleyen Kılıç Ali ve Salih Bozok tamamıyla sarsıldılar. Artık içlerinde en ufak bir ümit ışığı bile kalmamıştı.

Atatürk, ölüyordu…

Artık kritik günlere girilmişti. Her an bir sürpriz bekleniyordu. Bu yüzden Ata’nın her hareketi izleniyor, ateşi, nabzı daima ölçülüp, kaydediliyor, kapısında nöbet tutuluyor, yakınları başucundan ayrılmıyorlardı.

Ekim’e girilirken Atatürk, hâlâ birinci hafif komanın etkisindeydi. Derin uykular uyuyor, sabahları bitkin uyanıyordu. Artık gece inlemelerini, sayıklamaları, hafıza kayıplarını kendisine söylemiyorlardı.

Yine bir sabah, derin bir uykunun akabinde gözlerini açıp karsısında Celal Bayar’ı görünce şaşırdı:

“Sen cuma günü gelecektin? Neden daha önce geldin? Benim sıhhatimde üzülecek bir şey mi var” diye sordu. Kendisinden bir şeyler saklandığından kaygı ediyordu.

Bayar üzgün ve şaşkındı. Yıllardır tanıdığı Atatürk’ü o gün birinci sefer tıraşsız, “beyaz sakalları fırça üzere uzamış” halde görüyordu. “Vahim bir şey değil” dedi, “fakat uykunuz her vakitten 4-5 saat fazla sürdü de merak ettik. Doktorlar uykunuzda bir gayri doğallık gördüklerini söylediler.” 

“Neymiş uykumdaki gayri olağanlık?”

“Derin ve fazla ölçüde uyumuşsunuz.”

“Kaç saat uyumuşum?”

“12 saat kadar uyumuşsunuz.”Ata, bunun üzerine üzgün bir edayla:

“Doktorlar bana doğruyu söylemiyorlar” diye yakındı.

Artık çok sıkı denetim altındaydı. 1 Ekim’den itibaren yapılan her tedavi bir deftere kaydedilmeye başlandı. O defterdeki kayıtlara nazaran Atatürk’ün o haftaki programı şöyleydi:

“1 Ekim, Cumartesi:

İhtiyaç duydukça gliserinli lavman yapıldı. Buz yutturuldu. Ağızdan elma suyu, çilek suyu ve çay verildi.

2 Ekim, Pazar:

Bazı yatıştırıcı ilaçlara gerek duyularak verildi.

4 Ekim, Salı:

Saat 3.00’te bir fincan çay içirildi. Saat 5.30’da uykusundan hafif bir üşüme ile uyandı. Çeşitli ortalarla meyve suları içti. Yakınlarından birtakım bayanlar da 40 dakika kadar yanında kaldılar.

5 Ekim, Çarsamba:

İdrarda ürobilin ve ürobüinojen artmaya başladı.

11 Ekim, Salı:

Dr. Neşet Ömer İrdelp, Atatürk’ü 30 dakika muayene etti. Bugünden başlayarak her gün lavmana gerek görüldü ve yapıldı. Afet Hanım 10 dakika, Sabiha Gökçen 5 dakika, Fethi Okyar ile Salih Bozok 45 dakika müddet ile ziyarette bulundular.”

13 Ekim Perşembe günü yeni bir karından su alma operasyonu kapıya dayandı. Tabipleri toplu olarak muayene ettiler ve ponksiyona karar verdiler.

Ancak bu operasyon da tabiplerin tartışmasına sahne oldu. Suyu alacak olan cerrah, M. Kemal Öke’ydi. Tartışma anestezi probleminden çıktı. Dr. İrdelp, tedavi eden doktor olarak karaciğer yetersizliğinden dolayı hastanın rastgele bir zehirli unsura dayanamayacağı görüşündeydi. Bu yüzden lokal anestezi yapılmadan az ölçüde su alınmasını savunuyordu. Prof. Dr. Mim Kemal Öke ise vaktiyle Atatürk’e diğer cerrahî müdahaleler de yaptığını söylüyor, onun ağrıya karsı çok hassas olduğunu hatırlatıyor ve lokal anestezide ısrar ediyordu. Öke, 

“Deri ve deri altını çok ince bir iğne ile uyuşturursak hiçbir sakıncası olmaz, suyu da çok rahat alırız” diyordu. Sonunda bu görüşe Fissenger de katıldı. Ve lokal anestezi fikri benimsendi.

Bu tartışmaların sonunda Atatürk’e herkese kullanılan kalın iğne yerine daha ince bir iğneyle şırınga yapıldı ve karnından 10,5 litre kadar su alındı.

Çekilen su şişelere boşaltıldıkça Atatürk:

“Bu kadar su aşağı üst bir gaz tenekesi doldurur. Bu, karnın içinde taşınabilir mi?”diye soruyordu.

Operasyon sırasında Dr. İrdelp ve Dr. Belger de nabız ve tansiyonu denetim altında tutuyorlardı.

Nihayet operasyon bitince Atatürk derin bir soluk aldı ve:

“Ohhh.. çok rahat ettim” dedi. “Şimdi bana bir sigarayla bir kahve verin.”

İşte sağlıklı periyodunun bir eski âdetine göz kırpıyordu. Ömür ile mevt ortasında bir dirhem memnunluk, bir küçük ağız tadı…

Sigara ve kahve getirildi. Cet, bu iki eski dosta, hasretle sarıldı, keyifle içti. Sonra kendisine yapılan iğneyi görmek istedi. Bunun üzerine Mim Kemal Öke, ponksiyon iğnesinden daha ince bir iğne gösterdi. İğneyi görünce:

“Aman, bu kazma anestezisiz nasıl batınlır? Birkaç kez anestezi yapılmadan bu yapılamaz. Ama bir daha icap ederse rica ederim daha incesini seçelim” dedi.

Bu operasyondan sonraki bir iki gün Atatürk rahat etti ve geceleri sakin uyudu. Ancak akabinde birinci ağır koma geldi.

16 Ekim Pazar günü öğlenden sonra Genel Sekreteri Hasan İstek Soyak saraya geldiğinde tablo şöyleydi:

Hasan İstek Soyak (genel sekreteri):

“Hususî dairesine girdiğimde Prof. İrdelp ile Operatör Mim Kemal Öke koridorda birtakım ilaçlar hazırlamakla meşguldüler. Kendisi yatağının içinde oturmuş, şiddetli bir bulantı ile mütemadiyen öğürmekte, ağzından pek az miktarda sarı bir mayi çıkarmakta idi.”

Doktorlar kendisine bir enjeksiyon yapmakla bir arada, küçük buz parçaları da yutturmaya başladılar. Biraz sonra öğürtü kesilmişti. 

‘Beni kaldırınız’ dedi. Halbuki tam aksine ‘yatırınız’ demek istiyordu. Yatırdık. Ben, baş ucuna sokularak, ‘Buz uygun geldi mi efendim’ diye sordum; ‘Evet’ cevabını verdi ve akabinde kendisini kaybetti.  

“Vücudunda bir grup asabî araz belirmişti. Sık sık başını iki tarafa çeviriyor, mütemadiyen ve ‘aman’ sözünü uzatarak, ‘aman lisan, aman’ diye söylenip duruyordu. Sanki bu sözleriyle neyi kastediyordu? Lisanından bir düşünce çekiyordu da onu mu tabir etmek istiyordu; yoksa şuuru altındaki dil probleminden mi bahsediyordu; bunu ne tabipler, ne de biz bir türlü anlayamadık.”

Birkaç hafta evvel Lisan Bayramı kutlanmıştı ve Atatürk son yıllarını vakfettiği bu mevzuya yeniden yakın ilgi göstermiş, hatta bir geceyarısı Dolmabahçe Sarayı’nda kalmakta olan Türk Lisan Kurumu ve Tarih Kurumu üyesi Prof. Dr. Hasan Reşit Tankut’u çağırtarak ona:

“Arkadaşlara söyle, lisan çalışmalarını gevşetmesinler.” demişti.

İste o yüzden Atatürk’ün, “Aman lisan… Aman lisan…” diye sayıklaması yakın etrafında bilinçaltındaki lisan meselesine atfediliyordu. Bu sözcükler, koma müddetince Atatürk’ün lisanından düşmedi. Nadiren gözlerini açıp kapatıyor, bu ortada da sık sık “Dil efendim lisan… Aman yarabbi… aman lisan…” diye sayıklıyordu.

Durum ağırlaşınca çabucak yetkililer alarma geçirildi. Dışişleri Bakanı Dr. Tevfik Rüştü Aras bir konsültasyon yapılmasını önerdi. Çabucak tabipleri saraya çağrıldılar. Evvel Dr. Neşet Ömer İrdelp, meslektaşlarına hastanın geceyi problemli ve uykusuz geçirdiğini, bazen hiddet ve şiddet gösterdiğini anlattı. 

“Sabah yatağından defi hacet için oturağa indiğinde geriye gerçek yatak tarafına düştü. Lakin kendinde değildi. Günü çırpınmayla geçirdi. Birkaç kez kustu. Nihayet aksam 18.50’de büsbütün kendinden geçti” dedi.

Atatürk yatağında bilinçsiz yatıyordu. Daima olarak sağ bacağını çekiyor, kollarını oynatıyor, başının pozisyonunu değiştiriyordu. Gözleri açık, fakat bakışları manasızdı. Lisanı kuru ve kırmızıydı. Karnındaki asit çoğalmış, karın damarları genişlemişti. Asit göğüs altına kadar çıkıyordu.Söylenen şeyleri yapamayacak durumdaydı.

Bu, tam bir koma haliydi.

Vaziyet ciddiydi.

Ertesi sabah da Atatürk komadan çıkamayınca hükümet, artık milleti Büyük Şef’in durumundan haberdar etmeyi kararlaştırdı ve birinci olarak 17 Ekim günü Anadolu Ajansı aracılığıyla su bildiri yayımlandı:

“Riyaseti Cumhur Genel Kâtipliği’nden

1- Reisicumhur Atatürk’ün sıhhî vaziyeti hakkında müdavi tabipleri tarafından bugün verilen rapor ikinci unsurdadır.

2- Reisicumhur Atatürk’ün duçar olduğu karaciğer hastalığı olağan seyrini takip ederken 16 birinci tesrin 1938 tarihine tesadüf eden pazar günü aniden aşağıdaki arazı göstermiştir:

a) Saat 14.30’dan 22.00’ye kadar gitgide artarak devam eden genel zaaf ile birlikte hazmî ve asabî araz. Bu saate kadar nabız, dakikada 116 ve teneffüs 22 ve hararet derecesi 36,5’idi.

b) Saat 22.00’den bu sabah saat 10.00’a kadar üstte ismi geçen araz kısmen hafiflemiş ve nabız dakikada 104 ve teneffüs 20 ve hararet derecesi 37 olmustur.

c) Yapılan muayene ve müsavere sonucunda tespit ve tatbik edilen müdavattan sonra genel ahvalde hafif bir salah görülmekle birlikte vaziyet ciddiyetini koruma etmektedir.

3- Müteakip sıhhî vaziyet raporları neşredilecektir.

Müdavi ve müşavir tabiplerin imzaları…”

Bu bildiriyle ülke ayağa kalktı. Telaş içinde radyo basına koşanlar, dinledikleri kelamlardan durumun vahametini ve başkanın vefat anının gelip çattığını sezinlediler. Ülkenin üstüne adeta bir meyyit toprağı serpildi. Bütün Türkiye nefesini tutup, pahalı hastanın uygunluğu için çaresizce dua etmeye başladı. Herkes günü radyo basında yeni bir bildiri bekleyerek tüketti.

Beklenen yeni haber, akşam yayımlanan ikinci bildiriyle geldi:

“Riyaseti Cumhur Genel Kâtipliği’nden Bugün, dün akşama nispetle daha yeterli geçmiştir. Asabî arazlarda bir değişiklik yoktur. Nabız muntazam ve 116, teneffüs 20, hararet derecesi 37’dir.”

Herkes dehşetli finali bekliyordu.

Ama korkulan olmadı. 4. gün Ata’nın durumunda göreli bir düzgünleşme gözlendi. 19 Ekim Çarşamba günü, yatmakta olduğu büyük karyola, çarşaflarıyla birlikte, küçük bir karyolayla değiştirildi. Birebir gün öğlenden sonra kendisinden istenen birtakım hareketleri yapabildiği görüldü. Lisanını göstermesi istenince lisanını gösterdi. Mucizeydi. Bir tabibinin deyişiyle “ölüm, ondan korktu.”

O aksam kamuoyuna su açıklama yapıldı: “Asabı arazlarda hafif, ancak aşikâr bir yeterlilik vardır. Genel hal daha düzgün; nabız muntazam…”

Nihayet 21 ekim sabahı kız kardeşi Makbule Hanım başucunda Kuran okurken Atatürk, bir pencerenin rüzgârdan gürültüyle kapanması sonucu gözlerini açtı. Karsısında bassofracısı İbrahim Ergüven’i gördü:

“İbrahim sen burada mısın? Bu yatağı ne vakit değiştirdiniz?” diye sordu.

Odada bir sevinç dalgası gezindi. Ergüven, birtakım durumlardan ötürü yatağı sık sık değiştirdiklerini söyledi. Bu değiştirme sırasında battaniyeyle taşınırken, yatağın üzerine çıkılması sonucu karyolanın kırıldığını ve bunun üzerine bu küçük karyolayla değiştirildiğini anlattı.

Atatürk bunları dinledikten sonra:

“Ben kaç saat uyudum? Saat kaç? Gazeteler geldi mi” diye sordu.

Doktoru Neşet Ömer Beyefendi, bir gün kadar uyuduğunu söyledi. Bu da tabipler ortasında tartışma konusu olmuştu. Kimi hekimler hastanın moralinin bozulmaması için palavra söylemeyi savunurlarken, bazıları de her ne olursa olsun işin aslının saklanmaması gerektiği görüşündeydiler. Sonunda “yalan”cılar baskın çıktı ve Atatürk’ten bir haftaya yakın vakittir komada olduğu gizlendi.

Bu konuşmalar sırasında koşup içeri giren Mim Kemal Öke’yi görünce Cet, kuşkulandı:

“Kemal Beyefendi niye burada? Burada mı yatıyor?” diye sordu.

“Vapuru kaçırmış da ondan” diye yanıtladılar.

Atatürk yine uykuya daldı. Akşam şu bildiri yayımlandı:

“Bugünü çok uygun geçirdiler. Genel ahvaldeki yeterlilik devam etmektedir.”

Ertesi sabah olağan vaktinde ve hiçbir şey olmamış üzere uyandı. Yanına birinci giren, Genel Sekreteri Hasan İstek Soyak oldu. Atatürk:

“Gel bakalım” dedi. “Biz gittik geldik. Bu tabipler adeta beşere can veriyorlar.”

Sonra da sorguya başladı:

“Bana ne oldu?” Önceden bu soruya karsı standart bir karşılık, daha doğrusu tek tip bir palavra hazırlanmıştı:“Biraz fazlaca ve derince uyudunuz efendim.”

“Ya bu karyola niçin değistirilmiş?”

“Temizlik yapmak lazımdı, birebir vakitte bir değişiklik olur diye de düşündük.”

Atatürk bu kısa ve kaçamak karşılıklardan neler olup bittiğini varsayım etmişti. Genel sekreterini bu düşünceden kurtarmak için:

“Ne ise…” dedi, ” gerisini sormayacağım.”

Gerisini herkes gizledi, fakat ”büyük sırrı”, küçük İdeal ele verdi. Ata’nın yanına girince, bütün tembihlere karşın gözyaşlarını koyuverdi. Her şeyi, bu küçük gözyaşları anlatmış oldu.

Nihayet 29 Ekim geldi. O gün Cumhuriyetin 15. yaş günüydü.

Ankara Hipodromu’ndaki merasimler öncesinde Celal Bayar Ata’nın orduya iletisini okurken, O, sarayda kısılıp kaldığı yatağında Salih Bozok’a durup durup, “Ah Ankara… Ah Ankara’ya gidemedik…”diye yakınıyordu. Akşam olunca havaî fişekler gökyüzünü aydınlatmaya ve patırtıları duyulmaya başlandı. Atatürk bu gürültüyle uyandı ve zile basıp sofracı Kâmil’i çağırdı.

“Bu patırtılar nedir?” diye sordu.

Sofracı Kâmil, Atatürk’ü üzmemiş olmak için:

“Gök gürlüyor Paşam” diye yanıtladı.

Atatürk, cevabın maksadını ve saflığını anlayınca dudağının kenarıyla gülümsedi ve:

“Hadi, enayi…” dedi.

Yaverleri ilgililere telefon edip, havaî fişek gösterisinin durdurulmasını istediler. O sırada hiç beklenmedik bir şey oldu. 29 Ekim merasimlerinden dönen Kuleli Askerî Lisesi öğrencilerini taşıyan vapur Dolmabahçe önünden geçiyordu. Öğrenciler vapurdan,“Atamızı görmek istiyoruz” diye bağırdılar. Akabinde da İstiklal Marşı’nı ve 10. Yıl Marşı’nı söylemeye basladılar. “Çıktık açık alınla/10 yılda her savaştan” dizeleri Dolmabahçe’nin hüzünlü duvarlarında çınladı.

Kılıç Ali, çabucak pencereye koştu

Kılıç Ali (silah arkadaşı): “Atatürk’ün mütees ki ‘Varol… Yaşa…’ sesleri göklere çıkıyor, gençlerin bu coşkun tezahüratı etrafı çınlatıyordu. Geri çekildim. Kapının önündeki paravanın gerisinden Atatürk’e baktım. Yatağında doğrulmuş, oturuyordu. Atatürk, gözyaşlarını daha fazla tutamadı. Yanındakiler, son düşmanı vefatla savaşan bu kudretli adamın birinci kere o gün ağladığını gördüler.”

İste son 3 güne girilmişti.

Hastalık, artık son basamağındaydı.

Atatürk 29 Ekim’den 7 Kasım’a kadarki 10 günü yarı uyur, yarı uyanık vaziyette geçirdi. Ekseriyetle kendinde değildi. Uyku ortasında kimi sözleri belirli belgisiz tekrar ediyor, ayıldıkça da süt, pirinç suyu ve meyve sularından oluşan mönüsüyle karnını doyurmaya çalışıyordu.

O günlerde canı enginar yemeği istedi. Lakin o zaman İstanbul’da enginar bulunmadığından Hatay’a ısmarlandı. Enginarlar geldiğinde o vefat döşeğinde, derin bir uykudaydı.

Yemek kısmet olmadı.

5 Kasım Cumartesi hafif kendine gelir üzere olunca başucundaki Makbule Hanım, Afet Hanım ve Sabiha Hanım, ince, kemikli elini son defa öperek onunla vedalaştılar.

Karnındaki su düzgünce artmış ve göğsüne ve kalbine baskı yapmaya baslamıştı. Bu yüzden boğulur üzere oluyor, sıkıntı nefes alıyor, ıstırabı, yüzünden okunuyordu.

Sonunda 7 Kasım Pazartesi sabahı arkaüstü yatarken tükürmeye basladı. Tükürüğünde kan vardı. Çabucak hekimler geldiler. Atatürk, Nihat Reşat Belger’e:

“Doktor” dedi, “karnımdan bu suyu çekmek vakti geldi. Zira bu mayi benim nefesime dokunuyor. Soluk almamı güçleştiriyor. Bunu çekip alın.”

Belger “Emri devletinizi yarın ifa ederim” diyecek oldu. Zira su çekme süreci öncesi kalbi destek edecek tedbirler almak istiyordu. Üstelik birinci üç ponksiyonu yapan Mim Kemal Öke sarayda değildi. Lakin Atatürk de dayanacak halde değildi:

“Emrediyorum, bunu bugün çekin” dedi.

Bu, onun son buyruğuydu ve odadaki tabiplerin hiçbiri bu emre direnemedi.

Hasan İstek Soyak (genel sekreteri):

“Çaresiz kalan tabipler hazırlık yapmak üzere odadan çıktıktan sonra kaşlarını çattı. Hiddetli bir sesle:

‘Niçin tereddüt ediyorlar? Olacak olur’ dedi. Sonra da karnını işaret ederek:

‘Bu, insuportable’dır (dayanılmaz)’ diye ekledi.”

7 Kasım günü saat 12.20’de üçüncü ponksiyon başladı. Bu kere operasyonu Mim Kemal Öke yerine Dr. Mehmet Kâmil Berk yapıyordu.

Dr. Nihat Reşat Belger (doktoru):

“Atatürk su çekme esnasında suyun hepsinin çekilmesini ısrarla emrediyordu. Bizlere ‘Kaç litre var? Sayın’ diyordu. Sayan bendim. Ve her yarım litreyi bir sayarak ’12 litre’ dedim. Hakikatte 6 litre su çekmiş bulunuyorduk.”

Bu operasyondan sonra Atatürk’ün ateşi hafif yükseldi. Lakin rahatlamıştı. Aksam 20.00’den geceyarısına kadar sakin uyudu. Geceyarısı uyandı.

8 Kasım’a girilirken, kendini bilmiyordu.

Atatürk’ün “Müsahade Defteri”nden 7 Kasım’ı 8 Kasım’a bağlayan gece:

“Geceyarısı etrafındakileri tanımıyor. Saat 02.10’da uyanıyor. Bay Rıdvan’ı çağırıyor, uyuyamadığından şikâyet ediyor:

“Hayret Monşer” 
diyor. Bir sigara istiyor, içiyor. Daha bu bitmeden ikinci bir sigara daha istiyor. Onun da yarısını içiyor.

Evvela:

“Beni gezdir” diyor, sonra:

“Beni sağ tarafıma yatır” diyor.

“Ört… ört…” 
diye emrediyor. Rıdvan çıkmak istiyor:

“Nereye gidiyorsun..? Off.. beni kaldır, tahminen bir şey olur” diyor. Yatırılıyor, uykuya dalıyor. 06.00’da uyanıyor. Süt veriliyor.

“Denizde bir motor sesi var. Bu nedir?” diye soruyor ve tekrar uyuyor.

07.40’ta:

“Rıdvan!” diye çağırıyor. Bir şey ister üzere bir jest yapıyor. Lakin istediğini tabir edemiyor. Nihayet çay istiyor.

Ördek getiriliyor. O esnada:

“Beni kaldır” diye ısrar ediyor.

“Ördek var” deniyor.

“Off… off…” diyor, bir şey söylemek istiyor. Lakin sözleri bulamıyor.

Gözleri açık. Ancak dalgın. Derece almıyor: 36,5 deniyor. Bir şey söylemiyor. 08.20’de Bay Rıdvan giriyor. Sütlü çay getiriyor, istemediğini anlatmak istiyor. Kelamları bulamıyor. Diğer bir şey istiyor, ismini bulamıyor. Birçok hususların ismi söyleniyor. Nihayet poriçte duruyor. Saat 10.00’da verileceği söyleniyor.”

Hasan İstek Soyak (genel sekreteri):

“O gün besin olarak saat 06.00’da altı kaşık sütlü kahve, 08.30’da beş kaşık sütlü çay, 11.00’de bir ölçü yulaf unundan poriç, 13.00’te altı kaşık süt, 15.10’da biraz çorba ve 17.15’te dört kaşık elma suyu almıştı. Saat 18.35’te telefonla kötüleştiğini bildirdiler. Telasla özel daireye koştum. Yatak odasının iç içe olan iki kapısı arasındaki boşlukta Kılıç Ali duruyordu. Odaya girdiğim vakit Atatürk yatağın ortasında oturmuş, iki elini yanlarına dayamış mütemadiyen öğürüyor ve:

‘Allah kahretsin’ diye söyleniyordu. Orta sıra da hizmetçilerin tuttukları tasa koyu kahverengi pıhtılaşmış kan çıkarıyordu.

“Nöbetçi hekim Abravaya ile o sırada yetişen Prof. Neşet Ömer İrdelp kendisine yeniden bir taraftan kimi ilaçlar enjekte etmeye, bir taraftan da buz kesimleri yutturmaya başladılar. Bir aralık sağında bulunan tuvalet masası üzerindeki saate baktı; herhalde uygun göremiyordu ki bana sordu:

‘Saat kaç?’

‘07.00 efendim.’

Aynı suali bir iki kere daha tekrar etti, birebir karşılığı verdim. Biraz sükûnet bulunca yatağa yatırdık. Başucuna sokuldum:

‘Biraz rahat ettiniz, değil mi efendim’ diye sordum.

‘Evet…’ dedi. Gerimden Neşet Ömer İrdelp yanaşıp rica etti:

‘Dilinizi çıkarır mısınız efendim?’

Dilini fakat yarısına kadar çıkardı. Dr. İrdelp tekrar seslendi:

‘Lütfen biraz daha uzatınız.’

Nafile. Artık söyleneni anlamıyordu. Lisanını uzatacağı yerde tekrar büsbütün çekti. Başını biraz sağa çevirerek Dr. İrdelp’e dikkatle baktı ve:

‘Aleykümselam’ dedi.

Son kelamı bu oldu.”

8 Kasım Salı aksamı saat 19.00’da, yani dördüncü ponksiyondan tam 30 saat sonra Atatürk son kelamını söyledi ve ikinci ağır komaya girdi.

Bu komadan bir daha çıkamayacaktı.

9 Kasım çarşamba sabahı Atatürk’te adale kasılmalarıyla istenç dışı hareketler ve inlemeler görüldü. Bunun üzerine bromürlü lavman yapıldı. Bu hareketler azaldı. Bir orta sık sık öksürdü. Terledi.

Öğle üzeri saat 11.00’den sonra 3 dakika mühletle oksijen verildi. 13.10’da bu, tekrarlandı. Bayar ve Dr. Arar, saraya geldiklerinde karşılaştıkları görüntü suydu:

Dr. Asım İsmail Arar (doktoru):

“Atatürk derin bir uyku içinde idi. Nefes alma ve kan deveranı faaliyetleri muntazamdı. Etrafındaki hekimler son tıbbî görevlerini yapmak için feragat ve uğraşla çalışıyorlar ve her devaya başvuruyorlardı. Bu hekimler, her iki saatte bir değişmek üzere ikişer ikişer nöbet bekliyorlar ve hastalığın seyrine ilişkin müsahadeleri ve tatbik edilen önlemleri ve ilaçları kayıt ederek görevlerini kendilerinden sonra nöbete girecek olan arkadaşlarına terk ediyorlardı.

Hastanın halini görünce her şeyin bitmiş olduğuna kani oldum. Yalnız bütün hayatı bitmez tükenmez gayretler ve Türk vatanım kurtarmak için icabında katlandığı mahrumiyetler ve heyecanlar içinde geçen ve bir seneye yakın bir vakitten beri en ağır bir hastalığın pençesinde ıstırap çeken bu büyük adamın kalbi o kadar sükûn ve intizam içinde çalışıyordu ki, devam edip giden komaya karşın artık önü alınması kabil olmayacak makûs akıbetin ne vakit gelip çatacağını tayin etmek mümkün olamıyordu. 

Akşama yanlışsız Atatürk yeni bir komaya girdi. Gözbebekleri ışığa karşılık verse de tabandan artık refleks alınamıyordu. Nefes borusundan hırıltılar işitilmeye başlandı. Başucundaki tabipler Müşahade Defteri’ne ‘Agoni’ diye not düştüler.”

“Agoni”, “can çekişme” demekti.

9 Kasım – Saat 20.00… Resmî bildiri:

“Bugünü yorgun ve dalgın geçirdiler. Genel ahvaldeki ciddiyet biraz daha ilerlemiştir.”

Artık tıbbın yapabileceği bir şey kalmamıştı. Dr. Akil Muhtar Özden bu resmî bildirinin yayımlandığı saatlerde Atatürk’ün başucunda onun mevt döşeğinin karakalem fotoğrafını çiziyordu.

9 Kasım – Saat 24.00… Resmî bildirim:

“Saat 20.00’den itibaren dalgınlık artmıştır. Genel ahval vahamete hakikat seyretmektedir.”

Atatürk güpegündüz fani hayata veda edip gidiyor, herkes ellerini kavuşturmuş, büyük bir acz içinde duruyor, kimsenin elinden bir şey gelmiyordu.

belgelerlegercektarih.files.wordpress.com

9 Kasım’ı 10 Kasım’a bağlayan gece epeyce problemli geçti. Atatürk’e kısa aralıklarla oksijen verildi. Sabaha gerçek boğazındaki hırıltılar azaldı.

Şafak doğarken sarayın dışında İstanbul, parlak ve güneşli bir sonbahar sabahına hazırlanıyordu. İçeride ise, kutsal nöbettekilerin içindeki son umut ışıkları sönmek üzereydi.

Saat 08.00’de Dr. Mehmet Kâmil Berk ve Dr. Nihat Reşat Belger Atatürk’e glikozlu serum verdiler. O sırada yüzünün daha da solduğu ve birden gırtlağından “Hiii… hiii…”diye sesler çıkarmaya başladığı görüldü.

Saat 09.00 olduğunda göğsü süratle inip çıkmaya başladı.

Dünyadaki son 5 dakikasına gözleri kapalı giriyordu.

Dışarıda bütün bir ulus, kaygı içinde radyo basında bekliyordu.

Savarona, son bir hürmet duruşu için Dolmabahçe önüne demirlemişti.

İçeride saray tam bir sessizliğe gömülmüştü.

Odada başucunda Mehmet Kâmil Berk, bir elini karyolaya yaslamış, öbür elindeki ıslatılmış pamukla Atatürk’ün ağzına su vermeye çalışıyordu. Bu ortada akan gözyaşları, ak bıyıklarını ıslatıyordu. Ortada bir başını Operatör Mim Kemal Öke’nin omzuna dayayıp, hıçkırıyordu. Ayakucunda kederinden sapsarı kesilmiş bir çehreyle Prof.Dr. Süreyya Hidayet Serter ile Dr. Abravaya Marmaralı taban reflekslerini denetim ediyorlardı.

Prof. Dr. Akil Muhtar Özden kendinden geçmiş, odanın içinde telaşlı adımlarla durmadan dolaşıyor; hem ağlıyor, hem de mütmadiyen:

“Aman yarabbi….” diye mırıldanıyordu.

Muhafız Kumandanı İsmail Hakkı Tekçe ve Genel Sekreteri Hasan İstek Soyak da yatağın sol tarafında ayakta bekleşiyorlardı Uyuşmuş, donmuş üzereydiler.

Hizmetlilerden Mehmet Mete, Rıdvan Gurari ve İstek Tı?