İstanbul'un fethinin 567'nci yıldönümü nedeniyle yapılan kutlama kapsamında Fetih Suresi'nin okunduğu Ayasofya, Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın vakit zaman açıklamalarıyla gündeme getirdiği ve tartışma yaratan mevzular ortasında bulunuyor. Hıristiyanlar tarafından da kutsal yapılardan biri olarak görülen Ayasofya'nın Müslümanlar için ibadete açılacağına dair açıklamalar milletlerarası alandan da kimi yansıların gelmesine neden oluyor. Peki Ayasofya neden tartışmalı ve neden kıymetli bir yapı?
BBC Türkçe'nin hazırladığı Ayasofya içeriğine birkilte bakalım…
İstanbul'un fethinin 567'nci yılı için gün boyunca devam eden merasimler kapsamında Ayasofya'da da Fetih Mühleti okundu.
Telekonferansla bu merasime katılan Cumhurbaşkanı Erdoğan, “Fethin 567. yıldönümünün Fatih'in emaneti Ayasofya'da Fetih Müddeti okunmak ve dualar edilmek suretiyle yad edilmesi çok önemli” dedi.
Tören, fethin yine canlandırıldığı şovun akabinde atılan havai fişeklerle sona erdi.
Peki Ayasofya'nın tarihi ne, hangi tarihte inşa edildi?
360 yılında Bizans İmparatoru İkinci Konstantin tarafından açılışı yapılan kilisenin tahta çatısı, 404 yılında yandı. O tarihte birinci kere büyük bir tamirattan geçen kilise, şimdiki halini 532-537 yılları ortasında, Bizans İmparatoru Birinci Justinyan'ın buyruğuyla yapılan inşaat çalışmaları sonrasında aldı.
Piskoposluğun merkezi olan ve Bizans İmparatorluğu'nun büyük değer verdiği kilisenin inşaatından, Bizanslı mühendis Miletus İsidor ve matematikçi Tralles anthemius sorumluydu. İnşaatta 10 binden fazla personel çalıştı.
Kilisenin inşaatı 5 yıl 10 ayda bitti ve Bizanslı tarihçiler tarafından o periyot dünyanın en büyük yapısı olduğu yazıldı. Kilisenin içindeki mozaiklerin tamamlanması ise 565-578 yılları ortasında oldu.
1204 yılına kadar çeşitli zelzeleler ve yangınlar atlattı, tekraren yeniden inşa edildi. 1204 yılında doğuya sefere giden Haçlıların eline geçen kilise, bu tarihten 1261'e kadar Roma Katolik Kilisesi'ne çevrildi. 1261'de Bizanslıların İstanbul'un hakimiyetini tekrar ele geçirmeleriyle birlikte Ayasofya tekrar Ortodoks Kilisesi olarak kullanılmaya başladı.
Ayasofya nasıl cami oldu?
29 Mayıs 1453'te, Osmanlı padişahı Fatih Sultan Mehmet İstanbul'u aldığında, Ayasofya yaralı Bizans askerlerinin, bayan ve çocukların sığınma yeriydi.
İstanbul'un Osmanlı Devleti'nin eline geçmesinden sonraki birkaç gün boyunca Ortodoks Kilisesi mensupları Ayasofya'da ibadete devam etti.
1 Haziran 1453'te İstanbul'daki birinci Cuma namazını burada kılan Fatih Sultan Mehmet, Ayasofya'nın Osmanlı idaresi altında cami olarak hizmet vereceğini duyurdu. Mihrap ve minber yapıldı, çan ve Haç kaldırıldı. Mozaiklerin üstü kapatıldı.
1481'de birinci minaresi inşa edildi. Fatih Sultan Mehmet'ten sonra tahta geçen Sultan İkinci Bayezid vaktinde bir minare daha dikildi.
1509'daki büyük İstanbul zelzelesinde birinci yapılan minare yıkıldı, yerine tuğladan bir minare yapıldı.
Diğer iki minare de Sultan İkinci Selim vaktinde, Mimar Sinan tarafından yenileme çalışmaları sırasında inşa edildi. Bu sebeple Ayasofya'nın farklı vakitlerde yapılan 4 minaresi birbirinden farklı.
İkinci Selim'in türbesi Ayasofya içindeki birinci padişah türbesi oldu. Ayasofya'da, içinde padişahların, eşlerinin ve şehzadelerin de yer aldığı 43 farklı türbe bulunuyor.
Bunların ortasında Sultan Üçüncü Murat, Sultan Üçüncü Mehmet, Safiye Sultan ve Nurbanu Sultan da var.
Sultan Ahmet 1616'da Sultan Ahmet Cami'ni inşa ettirene kadar Osmanlı Devleti'nin en büyük ve en değerli camisiydi.
1739'da mescide medrese, kütüphane ve aşevi de eklendi. 1847-1849 ortasında yenilenme çalışmaları sırasında kapalı kalan Ayasofya, cami olarak son sefer 1849'da açıldı.
Cumhuriyet devrinde neler değişti?
1923'te cumhuriyetin ilanından sonra cami olarak kullanılmaya devam etse de, Ayasofya 1931'de kapatıldı.
1931'de Amerika Bizans Enstitüsü'nün kurucusu Amerikalı arkeolog Thomas Whittemore, Ayasofya'daki mozaiklerin tekrar ortaya çıkarılması için Türkiye'deki yeni idareden müsaade istedi.
Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk'ün verdiği müsaade sonrası başlayan çalışmalar 15 yıl sürdü ve 1947'de tamamlandı.
Çalışmalara başladıktan bir müddet sonra, halihazırda kapatılmış olan Ayasofya'nın, 24 Kasım 1934'teki Bakanlar Heyeti kararıyla müze olarak tekrar açılmasına karar verildi.
Ayasofya Müzesi, 1 Şubat 1935'te müze olarak ziyaretçilere açıldı. 1996'da Dünya Anıtları İzleme listesine alınan Ayasofya'nın kubbesi ve minareleri, Dünya Anıtları Fonu'nun da takviyesiyle 1997-2002 ortasında restore edildi.
Müze birebir vakitte UNESO Dünya Mirası listesinde.
Zaman vakit farklı kısımlarda tekrar başlayan onarım çalışmaları, günümüzde de devam ediyor.
Türkiye'nin her yıl en fazla ziyaret edilen tarihi yapılarından Ayasofya, 2015'te 3 milyon 425 bin ziyaretçiyle Türkiye'nin en fazla ziyaret edilen müzesi oldu. 2017'de bu sayı 1 milyon 892 bine düştü.
Ayasofya neden tartışma yaratıyor?
Ayasofya hakkındaki tartışmalar 2000'lerin başından bu yana devam ediyor.
Ayasofya Müzesi'nin resmi internet sitesinde, “1936 tarihli tapu senedine nazaran, Ayasofya “57 pafta, 57 ada, 7. parselde Fatih Sultan Mehmed Vakfı ismine Türbe, Akaret, Muvakkithane ve Medreseden oluşan Ayasofya-i Kebir Camii Şerifi” ismine tapuludur” sözü yer alıyor.
Müzenin yine mescide dönüştürülmesini talep edenler, bu ifadeyi temel alıyor. Lakin Ayasofya, kimi istisnalar dışında, ibadete açık değil.
Ayasofya'da hangi dini merasimler düzenlendi?
5 Temmuz 1967'de İstanbul'u ziyaret eden Katolik Hristiyanların önderi Papa 6. Paul, Ayasofya'ya da giderek dua etti.
Bunun üzerine bir gün sonra, Ulusal Türk Talebe Birliği yöneticileri de reaksiyon olarak Ayasofya Müzesi'nde namaz kıldı. Bu olay üzerine Ayasofya'nın statüsüyle ilgili birinci önemli tartışmalar yaşandı.
Yaklaşık 25 yıl sonra, 1991'de, (1. Mahmut periyodunda Ayasofya'nın ana binasının dışında, padişahların dinlenmesi, abdest alması için yapılmış olan) Hünkar Kasrı ibadete açıldı. Buraya Ekim 2016'da bir imam da atandı. Hünkar Kasrı'nda bayram namazı ve günde beş vakit namaz kılınıyor, ezan okunuyor.
1967'deki son Papa ziyaretinden yıllar sonra, Kasım 2014'te Papa Francis, İstanbul ziyareti sırasında Ayasofya'yı da gezdi, müze müdüründen onarım çalışmalarıyla ilgili bilgi aldı.
Hünkar Kasrı'na imam atanmasının öncesinde, 2005'te, Daima Vakıflar Tarihi Eserler ve Etrafa Hizmet Derneği 1934 tarihli Bakanlar Şurası kararının iptali ve yürütmenin durdurulması istemiyle Danıştay'da dava açtı. Danıştay bu istemi reddeti.
2006'da Hristiyan ve Müslüman müze çalışanları için bir ibadet odası açıldı.
13 Mayıs 2017'de, Anadolu Gençlik Derneği'nin organize ettiği bir küme, Ayasofya'nın önünde sabah namazı kıldı.
21 Haziran 2017'de de Diyanet İşleri Başkanlığı, Ayasofya'da Kadir Gecesi programı düzenledi. Program, devlet kanalı TRT'de canlı yayınlandı.
Son olarak Mart 2018'de Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın Ayasofya Müzesi'nde düzenlenen Yeditepe Bienali'nin açılış merasiminde yaptığı konuşma öncesinde de Kuran okundu.
Son etkinlikler Ortodoks dünyada reaksiyonla karşılanırken, Daima Vakıflar Tarihi Eselere ve Etrafa Hizmet Derneği, Ayasofya'nın ibadete açılması için yine talepte bulundu.
Ekim 2018'de Anayasa Mahkemesi derneğin talebini reddetti.
Erdoğan Ayasofya hakkında bugüne kadar neler dedi?
Cumhurbaşkanı Erdoğan 2013'te, yani İstanbul'un fethinin 560. yıldönümünde kimi muhafazakar sivil toplum kuruluşlarının “İstanbul'un fethinin imzası olan Ayasofya yine ibadete açılsın” davetlerine da, bunun “bir oyun” olduğunu belirterek, neyi ne vakit yapacakların bildiklerini söyleyerek karşılığı vermişti.
O periyot başbakan olan Erdoğan, Mayıs 2013'te, partisinin Kızılcahamam'daki kampında milletvekillerinin hususla ilgili soruları üzerine “Sultanahmet çok boş. Sultanahmet dolarsa Ayasofya'yı da gündeme alabiliriz” karşılığını vermişti.
Erdoğan, Ayasofya konusunu geçen yıl 31 Mart'ta yapılan lokal seçimler öncesinde de birkaç sefer gündeme getirdi.
İlk defa 16 Mart 2019'daki Tekirdağ mitinginde bir vatandaşın Ayasofya'nın cami yapılması davetine Erdoğan, “Büyük Çamlıca Cami'ni yaptık. 4 tane 5 tane Ayasofya eder, o kadar büyük. Anadolu yakasında, tüm İstanbul ve Türkiye'de en büyük camii. Sıkıntı o değil, bu işin bir siyasi boyutu var, yanı var. Yan tarafta Sultanahmet'i doldurmayacaksın, Ayasofya'yı dolduralım… Bu oyunlara gelmeyelim, bunların hepsi tezgah. Biz ne vakit neyin nasıl yapılacağını çok güzel biliyoruz. Bu namussuzlar bu türlü dedi diye biz adım atmayız” demişti. Bu açıklamadan bir hafta sonra ise 31 Mart lokal seçimlerinin akabinde bu mevzuda adım atabileceklerini söylemişti.
Erdoğan, “Burasının isminin müzeye çevrilmesi çok büyük yanlıştı. Biz de dedik ki, 'Çok ağır bir şeklide bu cins bir talep olduğuna nazaran bu türlü bir adımı atmanın artık vakti gelmiştir” diye konuşmuştu.
Ayasofya ile yeni bir yasal düzenleme yapılması da 2013'te gündeme gelmişti. Birebir yılın Ekim ayında devrin Milliyetçi Hareket Partisi'nden milletvekili Yusuf Halaçoğlu, TBMM'ye Ayasofya'nın cami olarak yine ibadete açılmasına yönelik bir kanun teklifi sunmuştu.
Gerekçe olarak da, Ayasofya'nın müze olmasına ait 1934 tarihli Bakanlar Heyeti kararının Resmi Gazete'de yayımlanmamış olmasını ve tapusunda cami olarak belirtilmesini göstermişti.
Halaçoğlu'nun teklifi 15 Kasım 2013'ten bu yana Ulusal Eğitim, Kültür, Gençlik ve Spor Komisyonu'nda. Henüz komisyondan bir karar çıkmadığı için genel konseye sevki de kelam konusu olmadı.
