Kitap Editörü Ne İş Yapar?

Umarım seviyorsunuzdur. Ben çok seviyorum. Üstelik hem okumayı hem yazmayı sevdiğim yetmezmiş üzere bir de hem okutup hem de yazdırıyorum.

Kitap okuyanlar bize kâfi.

 “Kimse kitap okumuyor!” Bu kelama hiçbir vakit inanmadım. Evet herkes kitap okumuyor fakat okuyanlar o denli kıymetli ki sayıları kaç olursa olsun birileri yazmaya, birileri yayımlamaya devam edecek. Biz editörler de kitap ile okurun buluşması için elimizden geleni yapacağız. 

Editör, bir kitabın başına gelen en hoş şeydir.

Peki, ismini son yıllarda daha sık duymaya başladığımız editör, ne iş yapar? Ben bir kitap editörü olduğum için bu soruya kitap editörlüğü özelinde yanıt vereceğim. Birinci olarak şunu söylemek isterim, “Editör bir kitabın başına gelen en hoş şeydir!” 

Kitap editörü pek çok vazifesi bir ortada yürütür. Aklında birebir anda onlarca sekme açıktır. O kadar çok şeyi bir ortada düşünerek çalışmalıdır ki kocaman bir üretim sürecini, her bir kesim oburunu destekleyecek formda kurgulayabilsin, yönetebilsin. Geçen gün yayıncı bir arkadaşım, editör olmak isteyen stajyerini bu iş için yetiştirip yetiştiremeyeceğimi sordu. Ben de ona, “Yeterince mecnun mi?” diye sordum. Güldü ve “Deli, mecnun,” dedi. Ne demek istediğimi biliyordu ve bu çok kâfi bir yanıttı. Geri kalan her şey bir halde halledilirdi fakat saatlerce, günlerce bir sandalyede oturmak, milimetrik boşluk farklarını bile ayırt etmek, kuşkunun iç gıcıklayan dokunuşlarının her birine dilekle karşılık vermek insanın sonradan edineceği şeyler değil. Bunlar olmadan da editörlük, yapılabilecek işlerden değil. Tutku, adanmışlık, müşkülpesentlik, işgüzarlık, kuşku ile özgüvenin dansı, yılmazlık ve dayanıklılık, Türkçeye hâkim olmak kadar önemli. 

Peki bu lütuf mu yoksa lanet mi bilemeyeceğimiz kişilik özelliklerinin haricinde kitap editörü kimdir, kitap editörü ne iş yapar ve kitap editörlüğü hangi misyonları kapsar, 10 hususta özetleyelim.

Her birinin hakkını başkasına karşı korur, hepsinin birbirinden en yüksek faydayı alabilmesine odaklanır. Yalnızca kitabı sevmez; okuru, muharriri ve yayıncıyı da sever. Bu nedenle dördünün de sözcüsü, rehberi, arkadaşı ve yoldaşıdır. Hem bir terazi hem bir köprü hem de âlâ bir arabulucudur. 

2. Kitabın içeriğini çalışır: 

Kitap editörünün en çok vakit geçirdiği yer word dokümanıdır. Okur, okur, okur… Okuması da değişiktir. Ben editörün bir metni herkesten çok anlayan kişi olduğunu düşünüyorum. Müellifinden bile! Zira müellif ne kadar uzaklaşsa da kendini metnin dışına alamayabilir lakin editör hep metinle baş başadır. Üstelik müellif yazarken okuru ya da rafı ya da kendinden evvel yazılmışları düşünmeyebilir lakin editör bunu düşünür. Düşünmelidir. Bu sayede müellifin farkında olmadıklarını fark eder, görmediklerini görür, metnin nedenlerini, nasıllarını, satır satır, sayfa sayfa derin bir kavrayışla kavrar. Müellife geri bildirimler verir, yorumlarda bulunur. 

Bu metin, müellifin nitekim yazmak istediği şey mi? Şu cümleyi bu manaya gelecek biçimde mi yazdı yoksa şu manaya gelecek biçimde mi? Yanlış anlaşılmalar, karmaşalar, yanlışlar, yanlışlar… Gözden kaçanlar… İdealize edilenler… Hakkı tam olarak verilmemişler… Fazlalıklar ve eksiklikler… Editör, metni anladığı kadar müellifi da anlamalıdır zira. Müellifi anlamadan editörlük yapamazsınız. Metni anlamadan da editörlük yapamazsınız. 

3. Konumlandırır: 

Kitap editörü, bir kitap evrakının rafta yer bulup bulmayacağına bakar. Bu raf, kitabevinin rafı olduğu kadar okurun kitaplığındaki raftır da birebir vakitte. Kitap editörü müellifi düşündüğü üzere okuru da düşünür. Bu kitap kimlere nazaran? Hangi kitabı okuyanlar bu kitabı da okur.  Hangi kitapları yayımlayanlar bu kitabı da yayımlar? O okurlar ve o yayıncıların birikimleri içinde bu kitap, neye tekabül ediyor? Bu kitap, hangi kaidelerde hem yayın planında hem raflarda kendine yer bulur? Soru, budur.

Bir bağımsız kitap editörüyseniz, kitaplar sizin için kolaylıkla gözden çıkardığınız şeyler ortasında olmaz. Bu şahane bir haber bence.  Belgenizi okuyan editörünüz, size her şeyi anlatacak ve ne yapmanız gerektiğiyle ilgili sizi yönlendirecektir. Yanlışları, yanlışları ve kusurları yalnızca söylemeyecek, beraberinde size rehberlik edecektir. Yolunuzu ışıtacak ve sizi yüreklendirecektir. Neden? Zira hepimiz güzel kitaplara bayılırız. 

5. Birtakım metafizik olaylar ve analitik fikir:

Hiç akılda olmayan kitaplar, hiç akla gelmeyecek anlatıcılar vardır. Editörün özel vazifelerinden biri de farklı fikirler bulmaktır. “Şöyle bir kitap olsa da okusak” ya da “Şu kişi bir kitap yazsa ne hoş olur!” Fikir gelir, muharrir yoktur müellif bulur; muharrir gelir, fikir yoktur fikir bulur. Kitap editörü birebir vakitte uygun bir editoryal kurgu uzmanıdır, gerçek bir proje insanıdır. Yaratıcılık kasları hayli gelişmiştir. Bu nedenle şu soru daima sorulur: Editörlük sanat mı yoksa bir zanaat mı? Her ikisidir de… Editör tıpkı vakitte analitik zekaya sahiptir. Pelerinini takar, birbirinden bağımsız modülleri alır, görünmeyen alana girer, eksikleri toplar, fazlalıkları çıkarır… Bir kitabın neden düzgün bir kitap olacağını anladığı kadar, nasıl yeterli bir kitap olacağını da bilir. Biraz sezgisel, biraz birikimleriyle, biraz da burnunun yeterli koku almasıyla yapar bunu. Bazen müellif bile şaşırır bu hakimiyete… 

Bir kitap editörünün kitaplara bayıldığını söylemiştim değil mi? Bu aşk, tek taraflı değildir. Kitaplar da editörlere aşıktır; yazılmamış olanlar bile… İkisi ortasında acayip, açıklanamaz bir irtibat vardır. Yalnızca ikisinin anladığı bir lisanda konuşup anlaşırlar ve bir yolunu kesinlikle bulurlar, o kitabı var etmenin…

6. Kitap bulur: 

E-posta kutusunda, ajans kataloglarında, web sitelerinde gezinir. Bakar, gezer, inceler; okur da okur. Kusursuz bir kitap bulma hevesi yüksektir. “İki dakika şunlara bir bakayım,” diye başlar bir bakar akşam olmuştur. Çok ister mükemmel bir kitapla karşılaşsın. Onu çabucak anlar. “Göbeği hoplamak” tabirini bilir misiniz? Göbeği hoplar, karnında kelebekler uçuşur, beyninde kıvılcımlar çakar… Düzgün bir kitabı, görür görmez anlar.

Burası çok değerlidir. Ne demiştik, kitap editörü muharriri, okuru, yayıncıyı ve kitabı tıpkı anda düşünür. Yayıncının kullanacağı bütçe, elde edeceği çıkar falan diye düşününce bazıları rahatsız olur lakin nihayetinde yayıncılık bir bölüm, yayıncı bir iş insanı, kitap yayımı ise bir ticari faaliyettir ve her kitap, yayıncı için nakdî karşılığı olan bir yatırımdır. 

Bugün, bir yayıncının bir kitabı yayımlaması en az on binlerce lira demektir. Kitaplar yayınlanmalı ve okur tarafından satın alınmalıdır ki yayınevi süreçleri işleyebilsin, yayıncı yayıncılık yapabilsin ve bizler, o güzelim kitapları okuyabilelim. Bu nedenle editör için maliyetler, satış, üretim ve pazarlama üzere etapları düşünmek, hesap etmek elzemdir. Pek çok yayın kararı, bu hesaplamalar dahilinde verilir. Bu, yalnızca satacak kitaplar yayımlanır, mı demektir? Elbette hayır. Bakın size editör hakkında şahane bir şey söyleyeceğim. Bir kitap editörü, uygun bir kitabı yayınlamakla ilgili yayıncıyı ikna eden kişidir. Müellif hiç tanınmasa da, o kitap pek satmayacak olsa da, yalnızca olağanüstü bir kitap olduğu için cansiperane bir tutkuyla yayıncıyı iknaya girişir. Her türlü yolu kullanır. Hisler, yayıncılık ruhu, kitap aşkı, prestij, keşfetmenin heyecanı vb. Yayıncı o kitabı alsın diye yapamayacağı şey yoktur. Bu sayede çok az kişinin bildiği şahane kitaplar, okurlar için de özel keşifler halini alır. Yeni isimler keşfetmek, edebiyat ve bilgi uğruna elini taşın altına koymak, yayıncılığın şanındadır. Editör, bunu yayıncıya hatırlatan ve iman tazeleten kişidir. 

8. Hassaslıklar, Estetik ve Gerçeklik Algısı

Daha evvel editörün müşkülpesentliğinden ve işgüzarlığından bahsetmiştik. Nitekim de öyledir. Herkesin okuyup geçtiğinde o takılır, herkese makul gelen onu kuşkuya düşürür. Olağan bir cümle vardır mesela, onun içindeki sihirli iletisi duyar ve der ki “Burada biraz da şunlardan mı bahsetsen? Bu çok değerli bir bahis.” Ya da bağlaçların, zarfların kalabalığını seyreltir, sözleri sertleştirir, dağınıklarını toparlar, karmaşayı giderir. 

Kocaman bir paragrafı ikiye böler, serpiştirilmiş kısa paragrafları bir ortaya getirir; sayfanın tasarımsal fırsatlarını kollar, boşlukları bile hesap eder. İçerik kadar biçimi de gözetir. İster ki okur o sayfayı okurken en konforlu, en yüksek randımanla okusun. Kısımlar açar, başlıklar ekler, siler, bir şeylerin yerlerini değiştirir… Yapar bozar, tekrar yapar. Eline bir metin geçtiğinde yalnızca olanı değil olabilecekleri de görür. Metnin potansiyelini, müellifin potansiyelini fark eder. Bu sayede metinler gelişir, müellif biraz daha çalışır ve kitap, olabileceği en âlâ hallerinden birini alır.

Okur neyi ne kadar anlar, metnin nerede ek bilgiye muhtaçlığı var? Açıklamak gerekiyor mu yoksa esasen anlaşılıyor mu? Okur bunu bilir mi bilmez mi? Dipnotlar, son notlar, biraz daha açılması gereken tabirler, referanslar, kaynakçalar, dizinler… Ve sunuşlar, art kapak yazıları, kitap kapağı. Kitaplar müellif için midir, okur için mi? Müellif ne derece ulvidir, okur ne derece hayati? Bu değiş tokuşları, bu kaygan kıymet çizgisini, durmaksızın değişen öncelikleri objektif, unsurlu ve hassas bir yaklaşımla kıymetlendirir. Her kararın içinde çeşitli istikrarları sağlamak vardır. Bir yandan müellifin orijinalitesi ve metnin otantikliği başka yandan okurun yüksek faydası… Metnin emelleri, muharririn motivasyonu, okurun kavrayışı… Her birinin özel alanları…. 

Kitap editörü gerçekçi ve rasyonel vizyonuyla hepsini, olabilecekleri en rafine haliyle avucunda fiyat. Kararlar, yorumlar, vizyonlar… Her şey fakat her şey hem müellife hem metne hem de okura hizmet edecek; yayıncıya da bir halde yarar sağlayacaktır. Bu verimlilik sınırını tesis etmeye çalışır.

10. Yayın Süreçleri 

Resmi prosedürlerden kontratlara, üretimden kâğıt cinsine, kitabın ebadından sırt dizaynına kadar editör kitabın fizikî kurallarının oluşmasına takviye verir. Görüş ve onayı değerli, süreç idaresindeki varlığı hayatidir. Editör, o kitabı herkesten yeterli bilmektedir buna dayanarak satış, pazarlama ve tanıtım ile ilgili de fikir üretir. Hakikaten, yayıncı ve muharrir bunun şuurundadır. Her toplantıya katılır, her kararda görüş bildirir. Üstelik yeterli bir kriz çözücüdür. Tahlil odaklıdır. Kitabı kitap haline getirmenin tek öğesinin metin ve müellif olmadığının farkındadır; sürecin başka tamamlayıcılarının birbirleriyle irtibatlarını ve etkileşimlerini kolaylaştırır. 

Son olarak hatırlatmak isterim ki editörlük yalnızca sanat ve zanaat bağlamında ele alınmamalı. Editörlüğün, geleceğin en güçlü meslek alanlarından biri olacağını öngörmemek imkânsız. Yazının, içerik üretiminin, dijital mecraların ve hatta şimdi ismini bile duymadığımız başka mecraların gelişerek çoğalacağını düşünürsek, sözlerle anlatma mecburiyeti (ister görsel ister işitsel ister yazınsal vb.), uğraşı ve maksadı içinde olan tüm şahıslar ve kurumlar için bir editörle çalışmak, üstte saydığım sebepler ve dahi fazlası için ebediyen elzem olacak. Dilerim en kısa müddette üniversitelerimiz de bu gerçeğe uyanacak ve editörlük kısımları açacaktır. Bu hem diliyor hem de hayal ediyorum.  

Twitter

Instagram