Döviz kurunda yaşanan son gelişmelere ait toplumsal medya hesabından uzun bir kıymetlendirme yapan Bilkent Üniversitesi İktisat Kısmı Lideri Prof. Dr. Refet Gürkaynak, TL'nin paha kaybını “Dış mihrakla zerre alakası olamayan, yüzde yüz yerli imal bir kriz” kelamlarıyla yorumladı. Gürkaynak'a göre TL'nin bedel kaybetmesinin nedeni uygulanan siyasetler.
Prof. Dr. Refet Gürkaynak, Twitter hesabından uzun bir kıymetlendirme yaptı ve gelinen noktayı adım adım yorumladı.
Gürkaynak'ın paylaşımları şöyle:
“Olup bitene dair anladığımı aktarmaya çalışacağım. Göstereceğim data benim kullandığım programlardan lakin tamamına MB ve BDDK web sayfalarında erişebilirsiniz.
Bir yandan Merkez Bankası en dar tarifli para ölçüsünü faizi indirerek, tahvil alımları ve açık piyasa süreçleriyle (bunlar ne öğrenmek için iktisat okuyunuz) yıl başından bu yana süratle artırıyor. Bildiğin, salmış parayı. Bakınız para tabanı.
Diğer yandan MB, BDDK ve hükümet (aslında MB ve BDDK da “bağımsız kurum” olmalarına karşın hükümet ne derse onu yapıyor, benden duymuş olmayın) mevzuat ve sopa zoruyla bankalara kredi verdiriyor.
Özellikle kamu bankalarının geri dönmeyen kredilerini vatandaş ödeyecek. Kredi artış suratına bakınız.
Bu kredi artışında Türkiye üzere son yıllarda çok, çok berbat iktisat siyaseti (ben iktisat tarafından konuşuyorum lakin deveye boynun…) yapılan bir ülkede dahi berbatlığıyla öne çıkan BDDK etkin rasyosu kuralı da rol oynuyor.
Aktif rasyosu bankaları yabancı para mevduatlarını MB’ye swaplamaya (aşağıda geleceğiz) ve mevduatlarından fazla kredi yaratmaya (yurtdışından sendikasyon kredisi alarak) zorluyor. Kredi/mevduat oranının çok yükselmesi uygun değildir, bizde regülatör ittiriyor. İnanılır üzere değil.
Banka kredi artışı da ortaya para çıkarıyor. Münasebetiyle daha geniş tarifli para almış başını gidiyor. Geniş tarifli paranın standart ölçüsüne bakalım.
Arzını bu kadar artırdığınız şeyin fiyatı düşer. Paranın fiyatının düşmesi satın alabileceği şeylerin azalması demek.
Paranın satın alabileceği şeylerin azalması halk ortasında enflasyon diye bilinir. Enflasyon yeniden büyük sıkıntı ve haliyle bu siyasetler ile denetim edilemiyor.
Paranın bir de başka paralar cinsinden fiyatı var: Döviz kuru. O fiyatın da düşmesini, liranın paha kaybetmesini elbette beklersiniz. Soru şu: bu vakte kadar neden olmadı, neden bu kadar vakit dolar kuru 6.85? Hoş soru.
Açık, kolay bir yanıtı, sonra o karşılığın alengirli katmanları var. Kolay karşılık, MB bir eliyle parayı salarken oburuyla kamu bankaları üzerinden dolar satıp kuru baskılıyordu.
MB’nin döviz satması için elinde döviz olması gerekir. O döviz ölçüsü, rezervleri. Rezervleri satmakta olduğu için bunun süratle düşmüş olmasını beklersiniz. Bakınız.
MB döviz rezervlerinin beklediğiniz süratle düşmediğine şaşırdınız mı? Çok şaşırmayın. İlgilendiğimiz soruya karşılık verecek en yanlışsız seriye bakmadık. Biraz daha eşinelim.
Önce MB bilançosundan rezervleri görelim.
30 Temmuz 2020 itibariyle 90.3 milyar dolar rezerv var. Bunun 43.6 milyar doları altın 46.7 milyar doları döviz. (Altın sevgisi neden? Yazdırmayın beni, o da bir rezalet.)
Önce altın hakkında iki not.
1.Bunu milletlerarası raporlamaya uygun olarak rezerv olarak gösteriyoruz fakat bu altınlar Türkiye’de ve aslında finansal olarak çok kullanılabilir değil. 43 milyar dolarlık altını Kuğulu Pasajı’nda bozduramıyorsunuz.
Şimdi döviz rezervleri (önceki tablo). Bunlar 46.7 milyar dolar lakin brüt rezerv olmalarından bir de döviz yükümlülükleri olduğunu anlıyoruz. Bankaların MB’de tuttuğu döviz, vb. Onlar ne kadar? Biraz daha eşineceğiz.
MB analitik bilançosuna bakalım. (Analitik bilanço lafını MB bağlamından öteki duymadım, bilanço kalemlerinin yorum yapmayı kolaylaştıracak biçimde gruplandığı rapor.)
Analitik bilançoda büyüklükler TL cinsinden. 6.5.2020 itibariyle 643.5 milyar dış varlık (altın+döviz), 529.3 milyar dış yükümlülük var. Net dış varlık 114.2 milyar lira, o günün kuruyla 16.3 milyar dolar. Oldu mu? Daha değil.Altın rezervleri yılbaşından bu yana süratle artmış görünüyor lakin aslında rezerv biriktirdiğimizden değil, altının dünya fiyatı (dolar fiyatı) arttığı için.
Bu net rezerv (altın rezervi de dahil) MB’nin bankalardan kur takası (cross currency swap) ile aldığı dövizi de içeriyor. Bu gelen döviz bilançoda lakin swap muhasebeleştirmesi vadede ödenecek olan dövizi bilanço dışında bırakıyor. O ne kadar?
Merakınıza hakim olun, evvel bu swaplardan bahsedelim. Swap takas demek, birçok mali swap çeşidi var. Bizim için kıymetli olanı cross currency swap. Bir parayı verip başkasını almak. Bu süreç vadede aksine dönüyor, iki taraf da birbirine aldığı paranın faizini ödüyor. Neden var bu türlü bir araç?
O da hoş soru. Biraz gezdirecek lakin değecek. Mesela Türkiye’de bir bankasınız. Bilhassa 2018’den sonra dövizle kredi vermek istemiyorsunuz zira özel bölümün döviz açık konumundan korktunuz.
Öte yandan vatandaş yeniden (bir orta düzelmişti) mütemadiyen döviz cinsinden tasarruf etmek istiyor. Mevduatlarınızın yarıdan fazlası döviz cinsinden. Bakınız.
Arada soralım: vatandaş neden efendi üzere lira ile tasarruf edeceğine döviz (ve altın) tutmak istiyor. Alemsiniz, bu da soru mu? Faizi yalnızca indirebilen merkez bankanız varsa bizde olduğu üzere faiz enflasyonun altına düşer.
Lira ile tasarruf eden bugün vazgeçtiği harcamayı yarın artırarak yapmak bir yana, birebir alım gücünü bile bulamayacak. Negatif gerçek faizin tarifi. Elbette herkes liradan kaçıyor. Kaçacak da çok lira var, döviz talebi yükse
Enflasyon arttıkça, enflasyon korkusu arttıkça, Türkiye’de (ve bütün gelişmekte olan ülkelerde) dolarizasyon artar. Beşerler enflasyon ile pula dönmeyecek para cinsinden tasarruf etmek ister.
Peki, anladık ki berbat iktisat siyaseti enflasyonu çoşturdu, ortalık lira dolu, vatandaş daha enflasyon kaygısıyla bu liradan kurtulup döviz alıyor, o dövizi kur yükselmesin diye kamu bankaları eliyle MB satıyor.
Dövizi alan ne yapıyor? Bankaya döviz tevdiat hesabı olarak yatırıyor (yukarıda). Artık elinde döviz mevduatı olan lakin lira cinsinden kredi vermek isteyen bankalar var.
Bu bankalar dövizi satamaz, mudi gelip hesabındaki dövizi isteyecek ileride. Fakat süreksiz olarak liraya çevirebilir. Aha! Kur takası. Dövizi ver, lirayı al, lirayı kredi ver, vadede tekrar değiştir.
Bu iş Londra’da yapılıyordu, swap işlerinin merkezi orası. 2018 krizinde BDDK TR bankalarının Londra’ya swap ile lira yollamasını sonlandırdı (Londra’dakiler swap ile lira alıp bunu döviz karşılığı satarak kur üzerinde baskı oluşturmasın diye).
Sonra bu sene yurtdışı ile swap kur takasına olduğu üzere (neredeyse) yasak getirdi. (Bu cins sermaye denetiminin neden cari açık fonlamasını zorlaştırdığını vb artık anlatmayacağım, iktisat öğreniniz.)
Elinde döviz mevduatı olan, bunu liraya çevirmek isteyen fakat yapamayan bankalarınız var artık. Tada! MB yetişir ve der ki evvelce Londra ile yaptığınız kur swaplarını benimle yapın. Döviz getirin, vadeye kadar lira alın.
BDDK da faal rasyosu sopası ile bankalara bunu yapmazlarsa sıkı ceza vereceğini söyler. Artık tamam oldu. Elimizde bir kapalı sistem var:
Vatandaş enflasyon korkusu ile döviz alıp bankalara yatırıyor, bankalar bunu swap ile MB’ye veriyor, MB kamu bankalarına aktarıyor, kamu bankaları döviz satıyor, MB lira yaratıyor, vatandaş lirayı satıp dövizi alıyor, bankaya yatırıyor…
Bunun yürümeyeceği belirli de, yürümeyene kadar MB ne kadarlık swap yükümlülüğü yarattı? Soru artık oldu. Bakalım.
MB’nin bilanço dışı süreçlerinde ait bilgi daha geriden geliyor. Haziran 2020 itibariyle 58.9 milyar dolar bilanço dışı döviz yükümlülüğü var (aşağıda). Bunlar hariç, altın dahil net rezerv 16.3 milyar dolar idi. Swap yükümlülüğünü çıkarınız, dört süreç bilmek güzeldir.
Başka bilmek gereken bir şey var mı? Var aslında. Kamu bankaları da yakın geçmişte ellerinde olmayan (MB’den alıp sattıklarından başka) dövizi satmaya başladılar. Açık durum denir. Bakınız.
BDDK bu türlü şeyler yapılmasın diye vardı diye düşünüyorsanız bağımsız kamu kurumlarının kendilerine verilen yanlışsız işi ciddiyetle yaptıkları ülke özlemişsiniz. Özlemekle başlar, düzgündür.
Durumu anladınız mı?
Anlamışsınızdır. Anladığınız için geçen hafta liranın süratle paha kaybetmesine de şaşırmamışsınızdır. Neden geçen hafta? Konuşuruz bir vakit ancak çok değerli değil. Devam edemeyecek şeyler devam edemiyor.
Tahmin ediyorum, anladığınıza sevinmemişsinizdir. Bu saçma sapan sistemi kurup devam ettirebileceğini sanan, kendini akıllı herkesi aptal zanneden insanların bizi buraya getirmiş olmasına memnun olmadınız. Olmayın da.
“Tahribat büyük”
Ama şunu da hatırlayın. Çok daha güzeli çok daha kolaylaştı. Mesela bu uzun seriyi okurken “bunların hiçbiri yapılmayaydı çok daha iyiydi” dediyseniz çok haklısınız. Hiçbir şey yapmamak bile çok daha güzel. Çok daha da kolay.
Bu siyasetlerin yarattığı tahribat büyük. Gerçek iktisada tesirlerinden bahsetmedim bile daha lakin yaşınız yetiyorsa hatırlıyorsunuz esasen. Yeniden uğraşacağız. Uğraşmak istemiyorum diyene selametle.
Dış mihrak, lobi, ecinni filan ile zerre alakası olmayan, yüzde yüz yerli tasarım ve üretim bir krizde olduğumuzu anlıyorsunuz. Münasebetiyle nasıl bir Türkiye tasarlayıp yaratırsak o denli bir Türkiye’de yaşayacağımızı da anlıyorsunuz.”
