Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan’ın kızı Sümeyye Erdoğan Bayraktar'ın lider yardımcılığını yaptığı Bayan ve Demokrasi Derneği'nden (KADEM) İstanbul Sözleşmesi’ne takviye geldi. KADEM yaptığı açıklamada İstanbul Sözleşmesi'ne yönelik tenkitlere 16 soruda yanıt verdi. Açıklamada “Bu kontratın eşcinsel yönelimlerin yasallaşmasına sebep olduğunu tez etmek ise en hafif tabirle berbat niyetlilikti” denildi.
Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın kızı Sümeyye Erdoğan Bayraktar'ın lider yardımcılığını ve kısa ismi KADEM olan Bayan ve Demokrasi Derneği, Meclis Bayan Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu’nun kurduğu 'İstanbul Mukavelesinin Faal Uygulanması Ve İzlenmesi Bahisli Alt Komite da yer alan bayan örgütleri ortasında yer alıyor. KADEM bu pozisyonu itibariyle, ortalarında AKP'ye dayanak veren kimi İslamcı çevreler tarafından uzun müddettir gaye alınıyor.
KADEM yayınladığı 16 unsurluk bir bildiriyle, iptali için AKP içinde teşebbüslerde bulunulan İstanbul Sözleşmesi'ne bakışını net bir halde ortaya koydu ve kontrata sahip çıktı. Yapılan açıklamada, İstanbul Sözleşmesi'nin amaç konulmasında esas argümanlar olan “aile birliğini dağıttığı” ve “eşcinselliği meşrulaştırdığı” argümanlarının gerçeği yansıtmadığı kaydedildi. 16 soru-cevap formundaki bildiri şöyle:
1. İstanbul Mukavelesi nedir?
Tam ismi “Kadına Yönelik Şiddet ve Aile İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Gayrete Dair Avrupa Kurulu Sözleşmesi”dir. 11 Mayıs 2011 tarihinde İstanbul’da imzaya açılmış, 1 Ağustos 2014 tarihinde yürürlüğe girmiştir. İstanbul’da imzaya açılması sebebiyle bu formda isimlendirilmiştir.
İstanbul Mukavelesi, bayanlara yönelik her cins şiddete karşı türel çerçevede ayrıntılı bir müdafaa sağlayan birinci milletlerarası evraktır.
Özel olarak bayanlara ve kız çocuklarına yönelik şiddet ve konut içi şiddeti gaye alan birinci Avrupa Kontratı olma niteliğini taşıyan Mukavele, bugüne kadar Türkiye dâhil 34 ülke tarafından onaylanmıştır. Türkiye, Sözleşme’yi imzaya açıldığı 11 Mayıs 2011 tarihinde imzalamış, 14 Mart 2012 tarihinde ise onaylamıştır. Böylelikle Türkiye mukaveleyi onaylayan birinci ülke olmuştur.
İstanbul Sözleşmesi’nde, mukaveleyi parlamentolarından geçirmiş hükümetlerin bayana yönelik şiddet ve aile içi şiddetin her çeşidiyle uğraş etmek için bir dizi kapsamlı önlem alması istenmektedir. Mukavelenin her bir hususunda şiddet aksiyonlarının meydana gelmesinin önlenmesi, mağdurlara yardım edilmesi ve faillerin adalet önüne çıkartılması amaçlanmaktadır. Mukavele, örneğin aile içi şiddet, ısrarlı takip, cinsel taciz ve ruhsal şiddet üzere, bayana yönelik farklı şiddet cinslerinin kabahat olarak kabul edilmesini ve bunlara karşı yasal yaptırımlar getirilmesini gerekli kılmaktadır.
2. İstanbul Kontratının hedefi nedir?
Sözleşme’nin 1. Unsurunda açıkça belirtildiği üzere Sözleşme’nin hedefi;
– Bayanları her türlü şiddete karşı korumak ve bayana karşı şiddeti ve aile içi şiddeti önlemek, kovuşturmak ve ortadan kaldırmak
– Bayana karşı her türlü ayrımcılığın ortadan kaldırılmasına katkıda bulunmak ve bayanları güçlendirmek de dâhil olmak üzere, bayanlarla erkekler ortasında kıymetli ölçüde eşitliği yaygınlaştırmak
– Bayana karşı şiddet ve aile içi şiddetin tüm mağdurlarının korunması ve bunlara yardım edilmesi için kapsamlı bir çerçeve, siyaset ve önlemler tasarlamak
– Bayana karşı şiddeti ve aile içi şiddeti ortadan kaldırma gayesiyle milletlerarası işbirliğini yaygınlaştırmak
– Bayana karşı şiddet ve aile içi şiddetin ortadan kaldırılması için bütüncül bir yaklaşımın benimsenmesi niyetiyle kuruluşların ve kolluk kuvvetleri ünitelerinin birbiriyle tesirli bir biçimde işbirliği yapmalarına dayanak ve yardım sağlamaktır.
3. İstanbul Kontratı ve 6284 Kanunu ile bayanların kanunları kendi çıkarları doğrultusunda kullanabilecekleri tarafındaki tezler gerçeği yansıtıyor mu?
Öncelikle belirtmek gerekir ki bahsedilen iki düzenleme de yalnızca bayanları kapsamına almaz. Erkekler de dahil tüm aile fertleri -özellikle çocuklar- bu düzenlemelerin muhafaza kapsamına dâhildir ve bu durum hem İstanbul Mukavelesi hem de 6284 sayılı kanun metinlerinde açıkça belirtilmiştir. Düzenlemelerden faydalanabilecek olanlar bayanlar değil, bayan ya da erkek fark etmeksizin ‘mağdur’lardır.
Türkiye’de ve pek çok toplumda yaşanan şiddet hadiselerinden edinilen deneyim şunu net bir formda göstermiştir ki; şiddet mağdurları, büyük ölçüde de bayan mağdurlar, failin ve birden fazla vakitte toplumsal etrafın baskısından korkarak uzun müddet şiddet hadiselerini saklamaktadır. Polise yahut diğer bir yetkili makama başvurulması büyük çoğunlukta mağdur can korkusu yaşamaya başladığında gerçekleşir. Şiddet bu boyuta geldikten sonra ise her geçen dakika mağdurun aleyhine işler. Bu sebeple müdafaa başvurusu durumunda, delillendirme vakit alacağından akut bir önlem olarak hakim, şiddet mağduru lehine önlem kararına hükmedebilmektedir. Bu kararın Ceza Yargılamasıyla bir ilgisi olmadığı üzere, hiçbir formda gözaltına alınma vb manaya da gelmemektedir. Aleyhine önlem kararı verilen tarafa, hükmedilen önlem kararına itiraz hakkı tanınmaktadır. Sav olunan mağduriyetin gerçekleşmediğini mahkemeye ispat eden kişi hakkında verilen önlem kararı anında kaldırılmaktadır. Ayrıyeten verilen bu önlemler şahısların siciline işleyen kayıt niteliğinde değildir. Yalnızca şiddet tehlikesinin bertaraf edilmesini amaçlamaktadır.
Her yasa bir biçimde suistimal edilebileceği üzere bu düzenlemenin de suistimal edilme durumu bir kişinin meskenden uzaklaştırılmasıyla sonuçlanır. Bu bir mağduriyet olmakla birlikte başka tarafta şayet her ihbar ciddiye alınmazsa oluşabilecek yaralanma ve can kaybının yaşatacağı mağduriyet birincisiyle kıyaslanamayacak derecede kritiktir.
4. İstanbul Kontratı yalnızca bayanları mı kapsıyor?
Hayır. Mukavele yalnızca bayanları kapsamamakla birlikte daha çok bayanlar için geçerlidir. Zira bayanların kadın oldukları için (zorunlu kürtaj, bayan sünneti, vb.) maruz kaldıkları yahut erkeklere kıyasla daha fazla maruz kaldıkları cinsten (cinsel taciz ve ırza geçme, ısrarlı takip, cinsel taciz, aile içi şiddet, zorla evlendirme, zorla kısırlaştırma) şiddet cinslerini kapsamaktadır. Bu şiddet çeşitleri erkeklerle bayanlar ortasındaki eşit olmayan güç ilgileri ve bayanlara karşı yapılan ayrımcılıktan kaynaklanmaktadır.
Ancak, erkekler de, birden fazla kere daha az sayıda olmak ve sıklıkla da daha hafif şiddet cinslerine maruz kalmak üzere, Mukavelenin kapsadığı aile içi şiddet ve zorla evlendirme üzere kimi şiddet cinslerine maruz kalmaktadırlar. Mukavelede bu gerçek kabul edilerek, Kontrata taraf olan devletler kontrat kararlarını erkekler, çocuklar ve yaşlılar dâhil olmak üzere, aile içi şiddetin tüm mağdurlarına uygulamaya teşvik edilmektedir. Devletler Mukaveleyi kelam konusu aile içi şiddet mağdurlarına uygulayıp uygulamayacaklarına karar verebilirler.
5. İstanbul Mukavelesinde LGBT üzere yönelimlere kapı aralayan unsurlar var mı?
Hayır. Mukavele, üçüncü bir çeşit oluşturmaya ya da LGBT eğilimlerini hukuk normu olarak belirlemeye yahut teşvik etmeye yönelik rastgele bir karar taşımamaktadır. Tıpkı cinsiyetten olan çiftlerin yasal olarak tanınması da dâhil olmak üzere cinsel yönelimle ilgili olarak ortaya yeni standartlar koymamaktadır. Bu mukavelenin eşcinsel yönelimlerin legalleşmesine sebep olduğunu tez etmek ise en hafif tabirle berbat niyetliliktir.
“Cinsel yönelim” kavramı yalnızca Sözleşme’nin 4. Unsurunda geçmektedir. Hususta şiddet ile uğraşta hiç kimseye ayrımcılık yapılmaması; din, lisan, ırk, vb. pek çok ögeyle birlikte, toplumsal cinsiyet ve cinsel yönelime dayalı şiddetin de kabul görmemesi gereği vurgulanmıştır. Unsur muhakkak bir dayatma içermemektedir. Unsurun kapsamına bütün beşerler girmektedir. Aslında rastgele bir insanın şiddetten korunma şemsiyesinin dışında tutulması düşünülemez.
6. Milletlerarası bir mukavele olan İstanbul Kontratı, Ankara’da imzalandığı ve Türkiye dışında hazırlandığı halde neden “İstanbul Sözleşmesi” ismi verilmiştir?
Tam ismi “Kadına Yönelik Şiddet ve Aile İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Gayrete Dair Avrupa Kurulu Sözleşmesi” olan mukavele Türkiye’nin Avrupa Kurulu periyot başkanlığında, 11 Mayıs 2011 tarihinde İstanbul’da imzaya açıldığı için kısaca İstanbul Mukavelesi olarak anılmaktadır. Bu bir memleketler arası teamüldür; Kopenhag Kriterleri, Pekin Kontratı örneklerinde de olduğu üzere.
7. İstanbul Kontratıyla ilgili ailenin yatak odasına kadar karışılıp “kocaları tecavüzcü” ilan ettiği halindeki kanılar doğruyu yansıtıyor mu?
Evlendiklerinde eşler birbirlerinin himayesinde sevgi ve inanç içerisinde yaşayacaklarını düşünürler ki bu tam olarak bu türlü olmalıdır. “Koca tecavüzü” denilen durum olağan, sağlıklı alakalar değil, insan onuruna da İslam paha yargılarına da karşıt biçimde yaşanan zorbalıklardır. Bu cins zorbalıklara maruz kalan bir insanın yaşadığı şiddetten kurtulması için imkân sağlamak ailelerin yatak odasına karışmak değil, İslami öğretideki karşılığıyla mazluma yardım etmek olarak nitelenmelidir.
8. Karı-koca uyuşmazlıklarında eğitimle hallolacak pek çok evlilik sorunlarının tahlili için adım atılmayıp evlilikleri onarmak yerine, dağıtmak tarafında mi çalışmalar yapılıyor?
Öncelikle belirtmek gerekir ki aile içi huzurun tesisi ve uyuşmazlıkların tahlili noktasında evlilik öncesi, esnası ve sonrasında fiyatsız olarak Aile Çalışma ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı tarafından pek çok eğitim verilmektedir. Bunlardan başlıcaları şunlardır:
– Fiyatsız bir formda evlilik çağına gelmiş ve aile kurmak için bir ortaya gelen çiftlerin, evlilik hayatına hazırlanmaları ve evliliğe yeterli bir başlangıç yapabilmeleri emeliyle “Evlilik Öncesi Eğitim Programı”; Aile bireylerinin karşılaştıkları problemleri en aza indirilebilmeleri ve problemlerin aile odağında çözülmesine yönelik olarak Aile Eğitim Programı (AEP) sunulmaktadır.
– Ailelere ‘aile ve boşanma süreci danışmalığı hizmeti’ ismi altında, boşanma öncesi ve esnasında; aile içi bağlantı maharetlerini kazandırmak, çatışmaların yapan bir formda çözülmesi ve aile içi dayanak, psikiyatrik rahatsızlığı olduğu düşünülen bireylerin sıhhat tedavilerinin yaptırılması için sıhhat kuruluşlarına yönlendirmek, aile içi irtibat sıkıntıları nedeniyle boşanma noktasına gelen ailelerin aile ilgilerinin tekrar yapılandırılması sürecinde tıpkı vakitte çocuklarıyla ilgili yaşadıkları meselelerin tahlili istikametinde danışmanlık yapmak üzere hizmetler; Boşanma sonrası ise; tek ebeveynliğin getirdiği meseleler ve çocuklarla münasebetlerinin düzenlenmesi konusunda çocuk odaklı danışmanlık yapılmaktadır.
– Bunlara ek olarak kişinin toplumda yeni pozisyonuyla yer alması, yeni konuta ve yaşama ahenk sağlayabilme, maddi problemler ile başa çıkabilme bahislerinde danışmanlık hizmeti verilmektedir.
Dolayısıyla uyuşmazlıkların halli için eğitim imkânlarının sunulmadığını söylemek haksızlık olacaktır. Fakat tüm uğraşlara karşın tahlili mümkün olmayan problemler ve şiddet olaylarının devam ettiği bir evliliği sürdürmekte ısrarcı olmakta da ferdî ve toplumsal bir yarar bulunmamaktadır. Ailelerin dağılması kimsenin isteyeceği bir durum değildir. Lakin bağlantıların sürdürülebilmesi eğitimin yanı sıra, iki taraflı sağlıklı irtibata, sevgi ve hürmete bağlıdır. Bu bağlantısı, sevgi hürmet göstermeyip şiddete başvurup bir tarafa zulmedilen bir alakada artık “aile”den bahsedemeyiz.
9. İstanbul Mukavelesinde yer alan “kadının beyanının esas” alınması ne demektir?
Toplumda “Kadının beyanı” olarak sıklıkla söz edilen husus, gerçekte şiddet mağdurunun beyanıdır. Şiddet mağduru bayan olabileceği üzere erkek de olabilir. Ayrıyeten bu kısım İstanbul Mukavelesinde değil 6284 sayılı kanunda geçmektedir. Mağdurun beyanının temel alınması 6284 Sayılı kanun mucibince sırf, mağduru vefat ve şiddet tehdidinden muhafaza maksadıyla süreksiz olarak verilen önlem kararlarında geçerlidir.
10. İstanbul Mukavelesi yürürlüğe girdikten sonra artan bayan cinayetleri ile İstanbul Mukavelesi ortasında bir münasebet var mı?
İşlenen bayan cinayetlerinin İstanbul Kontratı sebebiyle işlenip işlenmediğinin kaydını tutan bir sistem olmadığı üzere, İstanbul Mukavelesi ve 6284 sayılı kanunla birlikte önlenen bayan cinayetlerine ait bir matematiksel data de yoktur. Ama öldürülen bayanların ne kadarının müdafaa başvurusu yaptırdığına bakıldığında bunun çok küçük bir oran olduğunu görüyoruz. 6284 sayılı kanundan yararlanmamış bir bayanın katlinin bu kanuna ve İstanbul Sözleşmesi’ne dayandırılması en hafif deyişle abesle iştigaldir.
Şiddet mi arttı yoksa görünürlüğü mü arttı tartışmaları dahi sağlıklı bir sonuç bulabilmiş değildir. Bu sebeple ihtimaller üzerinden değil somut hadiseler üzerinden sıkıntıya yaklaşılmalıdır. Aksi takdirde kelam konusu cinayetlerin Mukavelenin gerçek bir halde uygulanmadığından kaynaklandığı ve iptali durumunda şiddet ve cinayet hadiselerinin birkaç kat artacağı üzere bir hipotez de öne sürmek mümkün olabilir.
İstanbul Kontratı ve bayan cinayetlerinin artması ortasında doğrusal hiçbir ilişki yok iken, bayan cinayetlerini önlemek üzere getirilmiş bir düzenlemenin günah keçisi ilan edilmesini anlamak pek mümkün gözükmemektedir. Cinayetler nitekim arttıysa burada bakılması gereken pek çok değişkenli sosyolojik ve ruhsal toplumsal süreçlerdir. Burada Kontratın bu kadar maksada konması asıl sebeplerin görmezden gelinmesi manasına da geliyor. Bu noktada şiddet sebebi olarak istatistiklere de yansıyan alkol kullanımı, iletişimsizlik ve kimi yanlış geleneklerin masaya yatırılması elzemdir.
11. 6284 Kanunu aileyi yıkan bir kanun mu?
Hayır. Kanun, konutlarında risk altında olan – ne yazık ki en sık rastlanan şiddet çeşidi olan – aile yakınları yahut eşleri tarafından tehdit edilen mağdurların güvenliğini sağlamalarını gerekli kılmaktadır.
Şiddet insanlık dışı bir olgu olup aile birliğine en çok ziyanı veren durumdur. Daima şiddetin uygulandığı bir konutta aslında sağlıklı bir aile birliğinden bahsedilemez. Birbirine saygılı, sevgi ve muhabbetin olduğu bireylerden müteşekkil aileler kanun kapsamında değildir. Esasen bahse mevzu önlemler de şiddet ortaya çıktığında ilgilisinin talebiyle alınabilecek esirgeyici yahut önleyici önlemlerdir. Gereksinim duyulmadıkça hiçbir kontrat, kanun metni yahut önlem ailenin mahremiyetine müdahale etmeyi gerektirmez.
12. Şiddet uygulayan bir erkeği meskenden uzaklaştırmak yerine sorunu çözmek ve aileyi barıştırmak için arabuluculuk yoluna gidilebilir mi?
Arabuluculuk uygulaması genel olarak çok yerinde bir yasal düzenleme olmakla birlikte, temel olan konulardan birisi davanın arabuluculuk sürecine elverişli olma durumudur. Eşitsiz bir güç istikrarının kelam konusu olduğu aile içi şiddet konusu kanunen arabuluculuğa elverişli kabul edilmemiştir. Bunun yerine her ailenin çarçabuk ulaşıp yardım alacağı aile terapistleri ve psikologlar bu süreçte çok olumlu sonuçlara imza atmaktadırlar. Gerçekten Adalet Bakanlığı’nın 17 Aralık’ta çıkarılan genelgesine nazaran şiddet failine önlem kararı mühletince rehabilite ve tedavi imkânı getirilmiştir. Esasen eşleri uzlaştırmak, çoğunlukla daha sıkıntılar şiddet boyutuna varmadan işleyebilecek bir düzenektir. Şiddet bir sefer gerçekleşti mi, büyük oranda tekrarlar ve artış gösterir. Hele ki bu türlü daima şiddete maruz kalan bayanların şiddet failiyle oturacağı bir uzlaşma masası gerçekçi bir tartışma ve uzlaşma tabanı değildir.
13. Mukavelede yer alan “Toplumsal cinsiyet eşitliği” kavramı ismi altında cinsiyet rollerine savaş açan, bayanı erkekleştirme, erkeği kadınlaştırma siyasetleri mı uygulanıyor?
“Toplumsal Cinsiyet” eşcinsellik ya da cinsiyetsizleştirme değildir. Biyolojik cinsiyetin inkârı yahut yok sayılması manasına da gelmez. Toplumsal cinsiyet kavramı; bayan ve erkeğe kültürlerin, toplumların yüklediği rol ve vazifeleri söz etmek için kullanılır. Toplumsal cinsiyet eşitliği ise bayan ve erkeğe eşit fırsat verilmesi manasına gelir. Öbür bir tabir ile bu ibare ile üçüncü bir cinsiyet kastedilmez. Bilindiği üzere toplumda bayana ve erkeğe yüklenen rol ve misyonların dağılımı her vakit adil ve insan onuruna yakışır halde cereyan etmeyebilir. Kelam konusu rollerin bayan yahut erkek açısından mağduriyet oluşturduğu anda toplumsal cinsiyet eşitliği kavramı devreye girer ve adaleti sağlamaya çalışır. Burada hedeflenen külli bir eşitlik değil, adaletsizlikleri ortadan kaldıracak bir fırsat eşitliğidir. Nihayetinde her ülke bu maksada matuf siyasetleri kendi belirler.
14. İstanbul Kontratı ve 6284 kanunu bayanı üstün cinsiyet ilan eden, adaletsiz, cinsiyetçi ve ayrımcı özellikler mi barındırıyor?
Hayır. İstanbul Kontratı ve 6284 sayılı kanun bayanı üstün cinsiyet ilan etmemekte aksine bayanların yalnızca bayan oldukları için maruz kaldıkları aşağılama, ikinci sınıf insan yerine konma, zarurî kürtaj, bayan sünneti, erkeklere kıyasla daha fazla maruz kaldıkları çeşitten (cinsel taciz ve ırza geçme, ısrarlı takip, aile içi şiddet, zorla evlendirme, zorla kısırlaştırma) üzere şiddet çeşitlerine karşı bayanlara bir muhafaza imkanı sunmaktadır. Bayanların erkeklerle eşit olmayan güç bağları sebebiyle maruz kaldıkları bu ayrımcılık halleri insani ve ahlaki kıymetlerle de bağdaşmamakta olup özel bir müdafaayı gerekli kılmaktadır.
Ancak, erkekler de birçok kere daha az sayıda olmak ve sıklıkla da daha hafif şiddet cinslerine maruz kalmak üzere, Mukavelenin kapsadığı aile içi şiddet ve zorla evlendirme üzere birtakım şiddet tiplerine maruz kalmakta ve 6284 sayılı kanundan faydalanabilmektedirler.
Kanunların uygulanması noktasında da her vatandaş eşit pozisyona sahiptir. Rastgele bir kanunun özellikle cinsiyet temelli olarak birini başkasına ezdirdiğini tez etmek bu ülkenin hukukuna yapılacak en büyük haksızlıktır.
15. Aile uyuşmazlıklarının kamu davasına dönüşmesi sonucu bireylerin özgür iradesine saygısızlık mı yapılıyor?
Aile uyuşmazlıklarının kamu davasına dönüşmesi üzere bir uygulama esasen kelam konusu değildir. Kamu davasına dönüşen olayların hepsinde Türk Ceza Kanunu manasında kabahat teşkil eden bir hareket bulunmaktadır. Cürüm işlemek de bireylerin özgür iradesine bırakılacak bir mevzu değildir.
Örneğin, bir kişinin eşiyle uyuşmazlıklar yaşaması, tartışması, sulh olmaları üzere durumlar şahısların özgür iradeleri ile hareket ettikleri durumlardır. Lakin bir kişinin eşini dövmesi, sakatlaması yahut öldürmesi üzere durumlar özgür iradesi ile hareket edebileceği alanlar olmadığı üzere aile içi değil toplumsal problemlerdir.
16. İstanbul Mukavelesinden sonra 18 yaş altında evlenen erkekler cinsel istismar cürmü ile yargılanarak tecavüzcülerle birebir cezaları mı alıyorlar?
Bahsedilen durumun İstanbul Kontratı ya da 6284 sayılı kanunla bir münasebeti bulunmayıp cinsel istismar, Türk Ceza Kanunu uyarınca cürüm olarak düzenlenmiştir. Buna nazaran 15 yaşını doldurmamış çocuklara karşı gerçekleştirilen her türlü cinsel davranış cürmün kapsamına girmekte olup 8 yıldan 15 yıla kadar cezası bulunmaktadır.
Cinsel istismar hatası sebebiyle karar giymiş bireyler olmakla birlikte, erken yaşta gerçekleştirdikleri evlilikler sebebiyle mağdur durumda olan beşerler da kelam konusu. Hakikaten mevzuyla ilgili bir değişiklik yapılacağına dair yetkililer tarafından bir açıklama yapılmıştır. Bu değişikliği sağlayacak düzenlemenin takip edilmesi ve tahlilin teşvik edilmesi bizim kadar, mağduriyetlerden haberdar herkesin vazifesidir.
