Bundan tam 97 yıl evvel, Ulusal Çabanın tüzel onayı demek olan, Lozan Antlaşması temsilcimiz İsmet (İnönü) Paşa tarafından imzalandı. O günden bugüne kadar hakkında birçok sefer konuşuldu, temelsiz argümanlar yüksek sesle lisana getirildi.
Esasında Lozan'a gidilmeden evvel Türk zaferinin sonuçları Mudanya'da görüşülmeye başlanmıştı.
Büyük Taarruz'la Yunan kuvvetleri bozguna uğratıldığından, başta İngiltere'nin teşebbüsleri ile cephedeki savaş masaya, yani diplomatik tabana taşındı. Ekim 1922'de Bursa'da imzalanan antlaşma ile Anadolu'daki Türk zaferi tescil edilmekle birlikte, temel barış antlaşmasına giden yol da aralanıyordu.
Lozan'a gidecek Türk heyetinin başkanlığına evvela Rauf (Orbay) Beyefendi talip olmuştu. Halbuki Mustafa Kemal Paşa bu mevzuya hiç de sıcak bakmıyordu.
Zira Rauf Beyefendi, geçmişte Mondros Ateşkesini imzalayan heyet içerisinde Bahriye Nazırı (Deniz Kuvvetleri Kumandanı) idi. Bu durum kendisine olan bütün inancı sıfırlamıştı. Meğer İsmet Paşa, Mudanya'daki görüşmeleri muvaffakiyetle yönetim etmişti. Tıpkı vakitte İnönü muharebelerindeki yönetimi de düzgün not almıştı. Sonuçta karar verirdi, heyete İsmet Paşa başkanlık edecekti.
Türk Heyeti 20 Kasım 1922'de konferansta toplandı. İsmet Paşa kurnaz İngiliz diplomatları ve sinsi Avrupa siyasetiyle savaşmak zorundaydı.
Temelde birinci gaye Misak-ı Ulusal temellerini korumaktı ve Türk tarafının talepleri de bu istikametteydi. İsmet Paşa, TBMM'nin kendisine verdiği yazılı talimatı da canı üzere koruyor ve İngiliz temsilcisi Lord Curzon'un ataklarına karşı belgeyi göstererek ''bana verilen buradaki buyrukların dışına çıkamam'' diyordu.
Diğer İtilaf Devletleri de büsbütün İngiltere'ye bağlı olarak hareket ediyorlardı. İngiltere ise Türkiye'ye yenilmiş bir taraf olarak bakıyordu.
Türkiye hala I. Dünya Savaşı'nın mağlubu olarak görülüyor ve Sevr'in biraz yumuşatılmış halini imzaya mecbur bırakılmak isteniyordu. İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon 31 Ocak 1923'te elindeki son kartı oynadı. Türk tarafına hazırlanan barış taslağını sundu ve onaylanmazsa 4 Şubat'ta konferansı terk edeceğini belirtti.
Taslak açıkça ''Doğu Anadolu'da özerk bir Ermeni bölgesi kurulması'' üzere kabul edilemez hususlar içeriyordu. En sonunda taslak kabul edilmedi ve Türk heyeti konferansı terk etti, böylelikle görüşmeler askıya alınmıştı.
Bu olayın akabinde mecliste hararetli tartışmalar başladı. Bir kısım vekiller Türk Heyetinin geri dönmesini başarısızlık olarak yorumluyorlardı.
Bu yerde oluşan münakaşa ve ayrılıklara da son vermek maksadıyla 16 Nisan 1923'te TBMM'nin birinci devrinin bitirilerek yine seçimlere gidilmeye karar verildi. Tıpkı vakitte bundan evvel Şubat-Mart aylarında toplanan İzmir İktisat Kongresi de İtilaf Devletlerine karşı bir gövde şovuydu. Çünkü burada birçok sefer ''milli egemenlik, ulusal iktisat, ulusal birlik'' üzere kavramlara değinerek, dışarıya bir bütünlük sinyalleri verilmişti.
23 Nisan 1923'te yine başlayan görüşmelerde bu kez gergin İngiliz siyasetçisi Lord Curzon'un yerini daha ölçülü olan Rumbold almıştı.
Bu kez görüşmeler daha tarafsız bir yerde adil bir biçimde gerçekleşerek en sonunda 24 Temmuz 1923 günü antlaşma taraflarca imzalandı. Musul ve boğazlar konusu üzere kıymetli birkaç sorun çözülemeyip ertelenmişti. Kapitülasyonların büsbütün reddi ve bugünkü Anadolu sonlarının tescili ise lehimize olan en önemli unsurlardandır.
Sevr ile Lozan ortasındaki birkaç temel fark bile her iki antlaşmanın mukayesesini kolaylaştırır.
Teknik olarak Sevr 433 unsur, Lozan ise 143 unsur idi. Sevr antlaşması savaşın taraflarından birisi olan Fransa'nın topraklarında görüşülüp imzalanmışken, Lozan tarafsız bir ülke olan İsviçre'de görüşülüp imzalanmıştı. Sevr ile getirilen ekonomik ve askeri sonlandırmaların yanında, tasarlanan İtilaf Devletlerinin işgal alanları da Lozan ile büsbütün Türkiye Cumhuriyeti tasarrufuna geçmişti. Özetle Sevr, yenik bir tarafa dayatılan zarurî bir doküman iken; Lozan ise zafer kazanmış bir tarafın, çok evvelden planladığı Misak-ı Milli'yi gerçekleştirmek gayesi ve eldeki kazanımları koruma etmek gayesiyle ortaya çıkan bir belgeydi.
Lozan hakkında bilinen yanlışların kaynağı: Dr. İstek Nur
Maddeleri bu kadar açık ve bugün dahi çok kolay ulaşılabilecek bu antlaşma, birtakım sebeplerden dolayı yanlış bilgilerle tanınmıştır. Bunların başında kaleme aldığı hatıratındaki argümanların sahibi olan Dr. İstek Işık gelmektedir. Periyodun Sıhhat Bakanı olarak görüşmelerde bulunan Parıltı, anılarında yalnız Lozan değil, Atatürk, İnönü, Enver Paşa ve başka tanınmış şahsiyetler hakkında da dayanaksız tezler ortaya sürmektedir.
Rıza Parıltı anılarında Lozan'daki tesirli konuşmalarını, Lord Curzon'a meydan okumalarını, İsmet Paşa'nın farkına varamadığı noktalara dikkat çektiğini ve özetle görüşmelerde en büyük hisse sahibi olduğunu tez etmektedir. Halbuki İstek Nur'un tezleri Lozan Tutanaklarıyla karşılaştırıldığında taban tabana bir zıtlık kelam hususudur. Parıltı buna da yanıt olarak ''benim dediklerimi tutanaklara yazmadılar'' demektedir. Halbuki antlaşmada İstek Nur'un açıkça imzası mevcuttur. Argüman ettiği üzere bir durum kelam konusu ise, İstek Parıltı kendi kelamlarının dahi kayıt edilmediği bir belgeyi imzalayarak neden onaylamıştır? sorusu akıllara gelmektedir.
Bu bahis için ayrıyeten bakınız:
Netice prestijiyle gerek İstek Parıltı gerek ise Lozan hakkında ortaya sürülen başka savların, meraklıları açısından direkt prestij edilmemesi ve etraflıca araştırılması gerekmektedir. Tıpkı vakitte bu yol bütün tarihi bilgiler için geçerlidir. Bugün 97. yılına girdiğimiz Lozan Antlaşmasının ise bu kadar uzun ömürlü olmasının sebebi de elbet ki uzun ve ayrıntılı bir görüşme sonucunda ve özellikle gerçekçi bir tabanda imzalanmış olmasıdır.
